Marek Edelman (jid. מאַרעק עדעלמאַן; data i miejsce urodzin nieznane, przyjęto 1 stycznia 1922 w Warszawie lub 1 stycznia 1919 w Homlu, zm. 2 października 2009 w Warszawie) – polski działacz polityczny i społeczny żydowskiego pochodzenia, lekarz kardiolog, jeden z przywódców powstania w getcie warszawskim, kawaler Orderu Orła Białego.

Młodość i II wojna światowa

Jego rodzice mieszkali w Homlu, później rodzina przeprowadziła się do Warszawy (po II wojnie światowej Marek Edelman podawał jako miejsce swoich urodzin Warszawę w celu uniknięcia repatriacji do Związku Radzieckiego). Rodzice byli zaangażowani w działalność polityczną: matka, Cecylia Edelman z domu Percowska, działała w kobiecym odłamie Bundu (Jidisze Arbeter Froj); ojciec, Natan Feliks (zm. ok. 1924), związany był z socjalistycznymi rewolucjonistami rosyjskimi (tzw. eserowcami).

Jako dziecko Marek Edelman wstąpił do Socjalistiszer Kinder-Farband (SKIF), organizacji dziecięcej działającej przy Bundzie. Po śmierci matki w 1934 sam zarabiał na swoje utrzymanie. Otoczony był też nieformalną opieką działaczek Bundu (Soni Nowogródzkiej i Estery Iwińskiej). W 1939 został członkiem Socjalistycznego Związku Młodzieży Przyszłość (Cukunft).

W czasie II wojny światowej należał do Powszechnego Żydowskiego Związku Robotniczego (Bund), w 1942 był wśród założycieli Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB). Pracował m.in. jako goniec w Szpitalu Bersohnów i Baumanów. W 1943 uczestniczył w powstaniu w getcie warszawskim, a po śmierci Mordechaja Anielewicza został ostatnim przywódcą bojowników ŻOB podczas walk w getcie. 10 maja 1943 wraz z grupą żydowskich bojowców przedostał się kanałami na ulicę Prostą.

W 1944 brał udział w powstaniu warszawskim (jako członek ŻOB podporządkowanej Armii Ludowej na Starówce). Po wojnie nie wyjechał z Polski, od 1946 na stałe zamieszkał w Łodzi.

Okres PRL

W 1951 ukończył studia na Akademii Medycznej w Łodzi, specjalizował się następnie w zakresie kardiologii. Do 1967 pracował w Klinice Chorób Wewnętrznych macierzystej uczelni, a następnie na oddziale kardiologii w klinice Wojskowej Akademii Medycznej. W 1972 został ordynatorem oddziału intensywnej terapii łódzkiego Wojewódzkiego Szpitala im. Nikołaja Pirogowa.

Działalność opozycyjną rozpoczął w połowie lat 70., podejmując współpracę z Komitetem Obrony Robotników. W styczniu 1976 był jednym z sygnatariuszy skierowanego do władz PRL Listu 101 przeciwko zmianom w konstytucji. Od początku lat 80. działał w „Solidarności”, m.in. jako członek Zarządu Regionu Ziemia Łódzka. W stanie wojennym został na krótko internowany w Łęczycy. Został uwolniony w wyniku interwencji Jana Józefa Szczepańskiego, prezesa Związku Literatów Polskich. Nawiązał też kontakty z redakcją podziemnego Tygodnika Mazowsze. W 1983 odmówił władzom PRL udziału w Honorowym Komitecie Obchodów 40-lecia Powstania w Getcie, natomiast SB uniemożliwiła mu udział w obchodach niezależnych. W 1984, wraz z Jerzym Dłużniewskim, został członkiem podziemnej Regionalnej Komisji Wykonawczej Ziemia Łódzka. W drugim obiegu ukazywały się wznowienia jego książki z 1945 roku pt. Getto walczy. Udział Bundu w obronie getta warszawskiego. W 1988 przewodniczył Komisji ds. Mniejszości Narodowych w ramach Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie. Uczestniczył w obradach podzespołu do spraw zdrowia w ramach rozmów Okrągłego Stołu.

III Rzeczpospolita

W kwietniu 1989 był przewodniczącym Wojewódzkiego Komitetu Obywatelskiego w Łodzi, organizującego kampanię wyborczą do parlamentu. Po 1990 prowadził działalność polityczną w ramach ROAD (był członkiem-założycielem), a następnie Unii Demokratycznej, Unii Wolności (był m.in. członkiem rady politycznej partii) oraz Partii Demokratycznej.

Przez ostatnie dwa lata życia mieszkał w Warszawie u swojej przyjaciółki, Pauli Sawickiej. 2 października 2009 zmarł z powodu niewydolności oddechowej. Został pochowany 9 października na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej (kwatera 12); mowę nad grobem wygłosił Jacek Bocheński. Wcześniej, podczas uroczystości żałobnej przed Pomnikiem Bohaterów Getta przemawiali także: Tadeusz Mazowiecki, Adam Michnik i Aleksander Smolar.

Życie prywatne

Z małżeństwa z Aliną Margolis (1922–2008) miał dwoje dzieci: syna Aleksandra (ur. 1951) i córkę Annę (ur. 1956).

Publikacje

Autor książek:

• Getto walczy. Udział Bundu w obronie getta warszawskiego (Wydawnictwo CK Bund, Łódź 1945; wydanie emigracyjne: Getto walczy. W czterdziestą rocznicę. Agonia, walka i śmierć warszawskiego getta. Polska Fundacja Kulturalna Londyn 1983 ISBN 0-85065-123-9, Getto walczy. Udział Bundu w obronie getta warszawskiego w: "Zeszyty Historyczne" Paryż 1983 nr 65, przedruki w drugim obiegu: Wydawnictwo CDN, Warszawa 1983; Łódzki Zespół Oświaty Niezależnej; Wydawnictwo "Solidarność Walcząca" Łódź 1986; wydania późniejsze: Interpress, Warszawa 1988; Wydawnictwo Profil, Wrocław; Łódzka Księgarnia Niezależna, Łódź 1991)[11]
• książki naukowej z zakresu kardiologii Zawał serca: z doświadczeń Oddziału Intensywnej Terapii Szpitala im. Dr M. Pirogowa w Łodzi (Komitet Redakcyjny Posiedzeń Naukowych Oddziału Kardiologii i Reanimacji, Łódź 1975, wyd. II uzupełnione: 1979)
• I była miłość w getcie (spisała Paula Sawicka; Świat Książki 2009, ISBN 978-83-247-1416-2)

oraz ok. 40 artykułów naukowych.

Jego dzieje spisała Hanna Krall w wywiadzie pt. Zdążyć przed Panem Bogiem (wyd. I: Wydawnictwo Literackie 1977), powstały także jego biografie:

• Rudi Assuntino, Wlodek Goldkorn: Strażnik. Marek Edelman opowiada (Znak 1999, ISBN 83-7006-919-3; 2006, ISBN 83-240-0647-8)
• Witold Bereś, Krzysztof Burnetko, Marek Edelman. Życie. Po prostu (Świat Książki 2008, ISBN 978-83-247-0892-5)
• Witold Bereś, Krzysztof Burnetko, Marek Edelman: Bóg śpi (Świat Książki 2010, ISBN 978-83-247-1719-4)

Nagrody i wyróżnienia

• W kwietniu 1989 Edelman odebrał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Yale.
• W kwietniu 1998 prezydent Aleksander Kwaśniewski wyróżnił Marka Edelmana najwyższym polskim odznaczeniem, Orderem Orła Białego.
• W październiku 2007 otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Medycznego w Łodzi.
• W kwietniu 2008 prezydent Francji Nicolas Sarkozy odznaczył go Legią Honorową.
• W czerwcu 2009 otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (uroczystość odbyła się w budynku Uniwersytetu Warszawskiego).
• W kwietniu 2013 r. w Warszawie powiązany z antyfaszystowskim Stowarzyszeniem "Nigdy Więcej" artysta Dariusz Paczkowski namalował mural, upamiętniający Marka Edelmana. Pokazując go w ten sposób, chciałbym, żeby stał się superbohaterem dla młodych - tłumaczył Paczkowski w wywiadzie.

Upamiętnienie

• 3 października 2011 w Muzeum Miasta Łodzi otwarto Gabinet Marka Edelmana, dwie sale muzealne poświęcone Markowi Edelmanowi; pierwsza sala jest odwzorowaniem łódzkiego mieszkania Marka i Aliny Edelmanów, drugą wypełnia zbiór fotografii rodzinnych.
• Nazwisko Marka Edelmana widnieje na tablicy pamiątkowej umieszczonej przy pomniku ewakuacji bojowników getta warszawskiego przy ulicy Prostej 51 w Warszawie.

Filmy

• Obszerne fragmenty rozmowy Marka Edelmana z Symchą Ratajzerem z 1997 znalazły się w filmie dokumentalnym Agnieszki Arnold Rotem (2013).