Cmentarz rzymskokatolicki w Kole – największa nekropolia miasta. Swoją historią sięga drugiej połowy XIX wieku. Na cmentarzu znajduje się neogotycka kaplica Przemienienia Pańskiego. Położony jest na terenie osiedla Przedmieście Kaliskie.

Dokładna data założenia cmentarza parafialnego w Kole jest trudna do ustalenia. W 1540 roku, dekretem abpa gnieźnieńskiego Jana Latalskiego, inkorporowano do kościoła parafialnego drewniany kościół Świętego Wawrzyńca, stojący przy drodze do Kościelca, na terenie dzisiejszego cmentarza. W nim odprawiali nabożeństwa kolscy mansjonarze. Nieznana jest jednak ani dokładnej daty powstania tej świątyni, ani nazwisko jej fundatora. Z wizytacji kanonicznej dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej przeprowadzonej w 1608 roku dowiadujemy się, że była to budowla o wymiarach: chór duży mający 15 łokci szerokości i 20 łokci długości, chór mały – szeroki na 10 i długi na 12 łokci. Posiadała jeden ołtarz niekonsekrowany, nad którym wisiało kilka obrazów. Wszystkie niezbędne do sprawowania nabożeństw parametry przynoszono z kościoła parafialnego. W dokumentach wizytacji z lat 1790 – 1791 pojawił się już bardziej szczegółowy opis kościółka. Znajdowały się w nim trzy ołtarze. W głównym umieszczono obrazy: św. Wawrzyńca i św. Józefa. W drugim, znajdującym się od strony Ewangelii obraz Matki Boskiej. W trzecim, od strony Epistoły obraz św. Franciszka Serafickiego. Do zakrystii prowadziły drzwi drewniane obite blachą. Na stronie Epistoły znajdowała się drewniana ambona. Również drewniany był mały chórek, wsparty na dwóch słupach. Na wyposażeniu kaplicy znajdowało się ponadto sześć ławek. W jej pobliżu stał drewniany domek, w którym zamieszkiwali eremici. W pierwszą niedzielę po św. Bartłomieju obchodzono pamiątkę poświęcenia kościółka.

W wyniku drugiego rozbioru Polski w 1793 roku Koło znalazło się w zaborze pruskim. W mieście wprowadzono nowe porządki sanitarne, które między innymi zabraniały pochówków na terenie przykościelnym. Odtąd cmentarz Świętego Wawrzyńca stał się cmentarzem parafialnym.

Powierzchnia cmentarza powiększała się. Oprócz zwykłych parafian miejsce wiecznego spoczynku znajdowali na nim kapłani i osoby konsekrowane, powstańcy ginący na polach bitew, jak i zmarli w latach późniejszych, burmistrzowie, członkowie władz miejskich, osoby zasłużone dla społeczności lokalnej. W okresie zaborów pogrzeby bojowników o niepodległość dla wielu mieszkańców Koła stawały się okazją do zamanifestowania polskości.

W 1874 roku za probostwa księdza Ignacego Górskiego udało się wreszcie ogrodzić cmentarz parkanem. Staraniem kolejnego proboszcza, księdza prałata Edwarda Narkiewicza ukończono budowę nowej kaplicy na cmentarzu.

2 września 1939 r. samoloty niemieckie zbombardowały stojący na dworcu kolejowym w Kole pociąg z ludnością polską ewakuowaną z Krotoszyna, Leszna i Jarocina. Na skutek bombardowania zginęło ponad 200 osób. Ofiary nalotu pochowano na kolskim cmentarzu w zbiorowej mogile. W latach okupacji na cmentarzu w większych grobowcach ukrywano broń, zakazane dla Polaków rowery, a niekiedy i ludzi.

Cmentarz to jednak przede wszystkim ceremonie pogrzebowe. Kolska nekropolia bywała niekiedy świadkiem wielkich pogrzebów oraz uroczystości religijno – patriotycznych. Do najwybitniejszych postaci tu pochowanych należą:

• Kazimierz Unrug (1863 r.) – bliski współpracownik pułk. Edmunda Taczanowskiego dowódcy powstańczych oddziałów z Wielkopolski
• ks. Ignacy Górski (1887 r.) – proboszcz kolski
• ks. kanonik Wojciech Gniazdowski (1929 r.) – proboszcz kolski
• dr Leonard Zuchowicz (1951 r.) – wieloletni kolski lekarz ginekolog
• ks. Serafin Opałko (1986 r.) – ppłk. Wojska Polskiego, kapelan Armii Krajowej, żołnierz powstania warszawskiego, proboszcz i dziekan kolski

Kolska nekropolia założona jest na planie prostokąta, z regularnym układem krzyżujących się alejek. Większość mogił i nagrobków ustawionych jest wzdłuż osi północ – południe. Zdecydowanie najwięcej nagrobków pochodzi z lat powojennych i nie przedstawia większej wartości historyczno-artystycznej. Zachowało się jednak kilkadziesiąt obiektów z drugiej połowy XIX i pierwszej połowy XX wieku. Większość z nich znajduje się przy alejce prowadzącej od bramy oraz przy dwóch prostopadłych do niej alejkach, wzdłuż południowej granicy cmentarza. Najstarszy pochówek, opatrzony datą 1866 rok, znajduje się przy alejce prowadzącej od bramy w kierunku północnym, po jej wschodniej stronie – jest nim płyta nagrobna wykonana z piaskowca dla Augusta Maciejowskiego, burmistrza Koła.

Charakter i style budowli grobowych z I połowy XX wieku znacznie różnią się między sobą. Obiekty z początku stulecia stylistycznie nawiązują bowiem do form XIX – wiecznych.

Na cmentarzu pochowana jest również rodzina Freudenreichów, właścicieli Fabryki Fajansu w Kole, najstarszej z istniejących wówczas w kraju fabryk fajansu. O wszystkich wybitnych osobistościach pochowanych tutaj informuje tablica umieszczona przy głównej bramie.

Cmentarz zajmuje powierzchnię 3,46 hektara. Jego właścicielem jest Kuria Diecezjalna we Włocławku, a użytkownikiem parafia Podwyższenia Świętego Krzyża w Kole.

Należy dodać, że drugi kolski cmentarz – komunalny – położony jest 3 km od centrum miasta, w miejscowości Leśnica, przy drodze do Grzegorzewa.