Polski Cmentarz Wojenny w Kijowie-Bykowni – polski cmentarz wojskowy w Bykowni na Ukrainie, utworzony w latach 2011–2012 z inicjatywy Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Na cmentarzu w zbiorowych mogiłach spoczywają szczątki 3435 polskich obywateli z Ukraińskiej Listy Katyńskiej, zamordowanych w 1940 roku przez funkcjonariuszy NKWD. Jest czwartym cmentarzem katyńskim, po otwartych w roku 2000 cmentarzach w Lesie Katyńskim, Miednoje i Charkowie.

Na cmentarzu znajdują się m.in.: ołtarz z nazwiskami ofiar, Dzwon Pamięci oraz symbole religijne podkreślające wielowyznaniowy charakter II Rzeczypospolitej: krzyże – łaciński i prawosławny, gwiazda Dawida i półksiężyc.

Historia

Badania archeologiczno-ekshumacyjne w Bykowni rozpoczęto w 1989 roku, na fali gorbaczowowskiej głasnosti. Przeprowadzono wówczas doraźną ekshumację, po której zakończeniu władze ZSRR przyznały, że w lesie spoczywają osoby zamordowane przez funkcjonariuszy NKWD w latach 1937–1938 (wcześniej utrzymywano, że w Bykowni pogrzebano osoby zamordowane przez Niemców w czasie II wojny światowej.

28 listopada 2011 roku Prezydent RP Bronisław Komorowski i Prezydent Ukrainy Wiktor Janukowycz wmurowali akt erekcyjny pod budowę Polskiego Cmentarza Wojennego w Kijowie-Bykowni. Wraz z aktem erekcyjnym w ziemię w Bykowni wkopano urny z ziemią z Katynia, Kozielska, Ostaszkowa, Miednoje, Starobielska, Charkowa i Warszawy.

Uroczyste otwarcie cmentarza odbyło się 21 września 2012. W uroczystości wzięli udział m.in. prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Bronisław Komorowski, prezydent Ukrainy Wiktor Janukowicz, szef Kancelarii Prezydenta Jacek Michałowski, ministrowie: Bogdan Zdrojewski, Tomasz Siemoniak, Jaromir Sokołowski, Sławomir Rybicki, Irena Wóycicka, szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego Stanisław Koziej, biskup polowy Wojska Polskiego Józef Guzdek oraz krewni ofiar, m.in. z Federacji Rodzin Katyńskich, którzy na Ukrainę przyjechali specjalnym pociągiem.

***

Miejsce pochowania ofiar zbrodni stalinowskich

Pobliski lasek to miejsce pochówku ofiar masowych mordów w czasach stalinowskich. Liczbę pochowanych w tym rejonie oblicza się nawet na 100–120 tysięcy; w większości są to ofiary ukraińskie z lat 1937–1938 (okres tzw. wielkiego terroru). W 1937 roku kijowskie NKWD zwróciło się do ministerstwa odpowiedzialnego za lasy państwowe, by w lesie Bykownia we wskazanych kwartałach wydzielić 4,5 ha dla ich potrzeb. Wokół wyznaczonego terenu, otoczonego dookolną drogą, wzniesiono szczelny, drewniany płot o wysokości 3 metrów; obszar zamknięty drogą miał powierzchnię 5,3 ha. Miejsce pochówku ofiar mordu, dokonywanego prawie wyłącznie przez strzał w głowę, upamiętnione jest pomnikiem, krzyżem i kamieniem pamiątkowym. W latach 70. XX wieku władze planowały wybudowanie tu dworca autobusowego w celu zatarcia śladów. Wszystkie groby były kilkakrotnie ekshumowane. Pierwsze, tajne ekshumacje miały miejsce w 1971 roku; według przypuszczeń prof. Andrzeja Koli, szefa polskiej ekipy archeologów prowadzących badania w Bykowni, służyły one wyczyszczeniu grobów z przedmiotów, które pozwoliłyby na identyfikację narodowościową. Oficjalna nazwa obiektu to "Państwowy rezerwat historyczno-memorialny Groby Bykowni" (ukr. Державний iсторико-меморіальний заповідник «Биківнянські могили»).

Podejrzewano, że prawdopodobnie to tu spoczywają szczątki części z 3435 obywateli polskich z tak zwanej "ukraińskiej listy katyńskiej" – w tym oficerów Wojska Polskiego, policjantów i urzędników, ofiar zbrodni katyńskiej, których miejsca pochówku do tej pory oficjalnie nie odnaleziono. Na terenie lasu odkryto liczne przedmioty pochodzenia polskiego (przeszło 4000 sztuk), w tym m.in. jamę o rozmiarach 3 m x 3 m, głęboką na 2,5 m, zawierającą wyłącznie przedmioty polskie należące do wielu osób, np. ponad 70 par polskich butów wojskowych.

Badania archeologiczno-ekshumacyjne

Badania archeologiczno-ekshumacyjne w Bykowni rozpoczęto w 1989 roku. Przeprowadzono wówczas doraźną ekshumację i przyznano, że w lesie leżą osoby zamordowane przez NKWD w latach 1937–1938 (wcześniej utrzymywano, że w Bykowni pogrzebano osoby zamordowane przez Niemców w czasie II wojny światowej).

Badania w latach 2001–2004

Badania prowadzone w Bykowni w latach 2001–2004 wykazały, że jest to największy na Ukrainie cmentarz ofiar komunizmu.

Badania w latach 2006–2007

Po informacjach władz ukraińskich, w 2006 roku do badań poszukiwawczych przystąpił polski Instytut Pamięci Narodowej, który odnalazł między innymi 21 zbiorowych mogił Polaków. Taka identyfikacja poparta była znalezionymi licznymi przedmiotami świadczącymi o związkach z Polską – strzępkami mundurów, dokumentami, monetami, a nawet protezą dentystyczną określaną jako "polskiej szkoły". Wśród znalezionych przedmiotów za najważniejsze dowody pochówku polskich oficerów w Bykowni uważa się odkryty w 2007 roku nieśmiertelnik st.sierż. Józefa Naglika oraz odnaleziony w tym samym roku grzebyk do wyczesywania wszy austriackiej firmy Matador Garantie, z wydrapanymi prawdopodobnie szpilką nazwiskami 4 polskich żołnierzy, w tym ppłk. Bronisława Szczyradłowskiego, będącego zastępcą dowódcy obrony Lwowa i Ludwika Dworzaka, profesora prawa karnego na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, najbliższego ucznia prof. Juliusza Makarewicza, a jednocześnie sędziego Sądu Apelacyjnego we Lwowie. Obaj znajdują się na ukraińskiej liście katyńskiej.

Badania w 2011 roku

W 2011 roku w Bykowni prowadzono prace ekshumacyjne, kierowane przez prof. Andrzeja Kolę, szefa Zakładu Archeologii Podwodnej w Katedrze Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Odnaleziono kolejne przedmioty pochodzenia polskiego, jednak określenie nazwisk konkretnych ofiar okazało się w większości przypadków niemożliwe wskutek wcześniejszych ekshumacji i braku przedmiotów umożliwiających identyfikację. Do 4 czerwca 2011 roku ustalono nazwiska 9 polskich ofiar pogrzebanych w Bykowni, figurujące na ukraińskiej liście katyńskiej. Ogólna liczba polskich ofiar pochowanych w tym miejscu została oszacowana przez archeologów na ok. 1700. 30 czerwca 2011 roku w Bykowni odbył się symboliczny pogrzeb 492 polskich ofiar wydobytych z dołów śmierci.