Julian Tuwim (ur. 13 września 1894 w Łodzi, zm. 27 grudnia 1953 w Zakopanem) – polski poeta żydowskiego pochodzenia, pisarz, autor wodewili, skeczy, librett operetkowych i tekstów piosenek; jeden z najpopularniejszych poetów dwudziestolecia międzywojennego. Współzałożyciel kabaretu literackiego „Pod Picadorem” i grupy poetyckiej „Skamander”. Bliski współpracownik tygodnika „Wiadomości Literackie”[a]. Tłumacz poezji rosyjskiej, francuskiej, niemieckiej oraz łaciny. Brat polskiej literatki i tłumaczki Ireny Tuwim, kuzyn aktora kabaretowego i piosenkarza Kazimierza „Lopka” Krukowskiego. Jego bratem stryjecznym był aktor Włodzimierz Boruński. Podpisywał się ponad czterdziestoma pseudonimami m.in. Oldlen, Tuvim, Schyzio Frenik, Wim, J. Wim, Pikador, Roch Pekiński.

Uchwałą Sejmu VII kadencji z 7 grudnia 2012 rok 2013 ogłoszony został Rokiem Juliana Tuwima.

Lata młodości (1894–1916)

Urodził się 13 września 1894 w Łodzi, przy ul. Widzewskiej 44 (obecnie Kilińskiego 46), w mieszczańskiej rodzinie zasymilowanych Żydów. W latach 1904–1914 uczęszczał do Męskiego Gimnazjum Rządowego w Łodzi. Na początku uczył się słabo, nie okazywał zainteresowania przedmiotami ścisłymi, zwłaszcza matematyką, przez co powtarzał szóstą klasę.

Zadebiutował w 1911 przekładem na esperanto wierszy Leopolda Staffa. W roku 1913 miał miejsce jego właściwy debiut poetycki, wiersz Prośba opublikowany został w „Kurierze Warszawskim”. Utwór poeta podpisał inicjałami St. M., poznanej w 1912, swojej przyszłej żony Stefanii Marchwiówny.

Pobyt w Warszawie (1916–1939)

W 1916, z myślą rozpoczęcia studiów, przeniósł się do Warszawy. Studiował prawo i filozofię na Uniwersytecie Warszawskim (1916–1918), ukończył jedynie po jednym semestrze. W trakcie studiów rozpoczął współpracę z czasopismem Pro Arte et Studio. Był jednym z założycieli grupy poetyckiej Skamander w 1919. 30 kwietnia 1919 poślubił Stefanię Marchew. W czasie wojny polsko-bolszewickiej pracował w Biurze Prasowym Wodza Naczelnego Józefa Piłsudskiego. W młodości inspirował się twórczością Leopolda Staffa (pisał o tym w swych pamiętnikach). Członek założyciel Związku Artystów i Kompozytorów Scenicznych (ZAiKS).

Życie na obczyźnie (1939–1946)

W 1939 wyemigrował przez Rumunię, Włochy do Francji. Wspólnie z Janem Lechoniem, Antonim Słonimskim, Kazimierzem Wierzyńskim oraz Mieczysławem Grydzewskim (określanymi jako poeci satelici) spotykali się w paryskiej kawiarni Café de la Régence.

W obliczu kapitulacji Francji latem 1940 i osobistego zagrożenia, Tuwim, razem z Lechoniem, udali się przez Hiszpanię do Lizbony, a następnie do Rio de Janeiro (Brazylia), gdzie dołączył do nich Kazimierz Wierzyński. Ostatecznie wspólnie też wyjechali do Nowego Jorku, gdzie poeta mieszkał przez blisko pięć lat (1942–1946).

Tuwim z Oskarem Lange pisali dla pism „Nowa Polska” oraz „Robotnik”, natomiast Wierzyński oraz Lechoń utworzyli Tygodnik Polski. Z kolei Grydzewski wyjechał do Londynu, gdzie pozostał redaktorem naczelnym demokratyczno-liberalnego tygodnika Wiadomości Polskie, Polityczne i Literackie, a po wojnie „Wiadomości”, odpowiednika krajowych Wiadomości Literackich. Członkowie grupy poetyckiej Skamander stanowili pierwszą, wielką falę emigracji polskich literatów i poetów.

Ostatnie lata w Polsce (1946–1953)

Do Polski Tuwim wrócił w czerwcu 1946 roku i stał się osobowością chronioną, adorowaną i uprzywilejowaną przez ówczesne władze. Został okrzyknięty poetą państwowym. W tym samym roku Tuwimowie adoptowali córkę Ewę. W latach 1947–1950 pełnił funkcję kierownika artystycznego Teatru Nowego. Po wojnie Tuwimowie otrzymali opuszczony dom w Aninie przy ul. Zorzy 19, gdzie mieszkali wraz z Ireną Tuwim. Dom ten po śmierci Tuwima nabył Piotr Jaroszewicz.

W ostatnich latach życia Tuwim stworzył niewiele wierszy; czasami tylko ulegał prośbom zaprzyjaźnionych redaktorów, potrzebujących wierszy na rocznicowe okazje. Zajmował się tłumaczeniami i zbieraniem kuriozów literackich, które publikował w miesięczniku „Problemy” w cyklu „Cicer cum caule”.

Rodzina

Ojciec poety, Izydor Tuwim (ur. 22 lipca 1858 w Kalwarii, zm. 1935), ukończył szkołę w Królewcu, następnie studiował w Paryżu, znał kilka języków obcych. Był urzędnikiem i korespondentem Azowsko-Dońskiego Banku Handlowego. Zmarł w 1935 i jest pochowany na nowym cmentarzu żydowskim w Łodzi.

Matka, Adela z Krukowskich (ur. 9 stycznia 1872 w Mariampolu, zm. 1942), była córką właściciela drukarni, pochodziła z rodziny inteligenckiej, jej czterej bracia byli adwokatami oraz lekarzami. Po śmierci męża popadła w poważną chorobę psychiczną, próbowała popełnić samobójstwo. Ostatni okres życia spędziła w szpitalu dla psychicznie chorych w Otwocku. Podczas likwidacji otwockiego getta została zastrzelona przez Niemców 19 sierpnia 1942.

Mieli dwoje dzieci: syna Juliana i córkę Irenę.

Julian Tuwim poślubił Stefanię Marchew (1894–1991) 30 kwietnia 1919 w zburzonej w listopadzie 1939 Wielkiej Synagodze w Łodzi, przy al. Kościuszki 1. Po powrocie z emigracji adoptowali córkę Ewę, która w 2006 założyła „Fundację im. Juliana Tuwima i Ireny Tuwim”. Celem Fundacji jest udzielanie pomocy niepełnosprawnym i nieuleczalnie chorym dzieciom oraz niepełnosprawnej i nieuleczalnie chorej młodzieży, a także sprawowanie opieki nad dorobkiem artystycznym poety oraz jego siostry.

Stan zdrowia

Julian Tuwim przez znaczną część swego życia cierpiał na zaburzenia nerwicowe (agorafobia, nerwica wegetatywna) i depresję, które ograniczały jego normalne funkcjonowanie i pracę. Jedną z przyczyn jego problemów zdrowotnych była nadmierna skłonność do alkoholu.

Śmierć

Zmarł 27 grudnia 1953 w pensjonacie ZAiKS-u „Halama” w Zakopanem na atak serca. Pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. W imieniu władz PRL przemówienie pożegnalne na pogrzebie wygłosił minister kultury i sztuki Włodzimierz Sokorski.

Twórczość

Autor tekstów kabaretowych, rewiowych i librecista oraz autor tekstów politycznych. Współautor i redaktor pism literackich i satyrycznych („Skamander”, Wiadomości Literackie, Cyrulik Warszawski). Tłumacz literatury rosyjskiej, m.in. Aleksandra Puszkina (Jeździec miedziany, Połtawa), W. Majakowskiego (Obłok. w spodniach). Autor popularnych wierszy dla dzieci, m.in. Lokomotywa, Ptasie radio, Pan Hilary, Słoń Trąbalski, Bambo. Bibliofil i kolekcjoner kuriozów (Czary i czarty polskie, Pegaz dęba, Cicer cum caule).

Znany był ze swojego specyficznego humoru objawiającego się bystrością umysłu i świeżością. Świeżości tej szukał najczęściej w języku – głównym orężu modernizmu, a szczególnie postmodernizmu. Swe badania językowe rozpoczął od nauki esperanto jeszcze w latach gimnazjalnych. Tłumaczone na esperanto wiersze Staffa, a także Testament mój (Mia testamento) Juliusza Słowackiego i inne wiersze zostały opublikowane na łamach Esperantysty Polskiego (Pola Esperantisto). W późniejszych badaniach nad językiem tworzył neologizmy. Podobnie jak B. Leśmian, A. Wat i S. Młodożeniec, tworzył tak zwany język pozarozumowy (zaum), którego poznanie miało być aprioryczne i zgodne ze skojarzeniami każdego odbiorcy. Próby te wyraził w Słopiewniach.

Poezja Tuwima uważana jest za jedną z najtrudniejszych ze względu na częste gry słów, zwielokrotnienia znaczeń jednego wyrazu poprzez inne, nie zawsze jasne podkreślenia niektórych słów w zdaniu jakby było ono niedokończone. Ogromna giętkość i błyskotliwość tego języka przyjmuje często koloryt humorystyczny, jak w Balu w Operze. Słowa przyjmują cechy opisywanej rzeczywistości (np. mistrzowsko zastosowana została rytmika i szelest polskich słów w Lokomotywie, przez co jest to wiersz-onomatopeja).

Oprócz dzieł charakteryzujących się niebywałym pięknem i kulturą słowa, Julian Tuwim tworzył także wiersze pisane językiem potocznym, czy wprost wulgarnym (np. „Do prostego człowieka” czy „Wiersz, w którym autor grzecznie, ale stanowczo uprasza liczne zastępy bliźnich, aby go w dupę pocałowali”).

Jedynym właścicielem autorskich praw majątkowych wszystkich utworów poety oraz jego siostry Ireny Tuwim-Stawińskiej jest Fundacja im. Juliana Tuwima i Ireny Tuwim, założona w 2006 r., przez córkę Tuwima Ewę Tuwim-Woźniak

Odznaczenia, nagrody i wyróżnienia

• Order Sztandaru Pracy I klasy (1949)
• Złoty Wawrzyn Akademicki (1935)
• Nagroda Literacka miasta Łodzi – dwukrotnie (1928, 1949)
• Nagroda polskiego PEN Clubu (1935)
• Nagroda Państwowa I stopnia (1952)
• Doktorat honoris causa Uniwersytetu Łódzkiego (1949)

Najważniejsze dzieła

• Juwenilia (1911–1918) – wczesne próby poetyckie, sam Tuwim nigdy ich nie wydał[14].
• Czyhanie na Boga (1918)
• Sokrates tańczący (1920)
• Siódma jesień (1921)
• Pogrzeb prezydenta Narutowicza(1922)
• Wierszy tom czwarty (1923)
• Czary i czarty polskie (1924)
• Wypisy czarnoksięskie (1924)
• A to pan zna? (1925)
• Czarna msza (1925)
• Tysiąc dziwów prawdziwych (1925)
• Słowa we krwi (1926)
• Tajemnice amuletów i talizmanów (1926)
• Strofy o późnym lecie
• Rzecz czarnoleska (1929)
• Do prostego człowieka (1929)
• Jeździec miedziany (1932, przekład Puszkina)
• Biblia cygańska i inne wiersze (1932)
• Jarmark rymów (1934)
• Polski słownik pijacki i antologia bachiczna (1935)
• Treść gorejąca (1936)
• Bal w Operze (1936, wyd. 1946)
• Wiersz, w którym autor grzecznie, ale stanowczo uprasza liczne zastępy bliźnich, aby go w dupę pocałowali (1937)
• Lokomotywa (1938)
• Kwiaty polskie (1940–1946, wyd. 1949)
• Pegaz dęba, czyli panopticum poetyckie (1950)
• Piórem i piórkiem (1951)
• Cicer cum caule (1949–1953)
• Rzepka (1952)

Tuwim w piosenkach

Piosenki powstałe na podstawie utworów Juliana Tuwima, bądź specjalnie pod tym kątem napisane przez autora (alfabetycznie):

• Absztyfikanci Grubej Berty, piosenkę wykonał zespół Bez Jacka
• Berlin 1913, śpiewa do muzyki własnej Leszek Długosz
• Całujcie mnie wszyscy w dupę, Fokus w ramach projektu Poeci
• Chrystus miasta, Buldog na płycie Chrystus miasta
• Co nam zostało z tych lat?, śpiewa Chór Dana, Mieczysław Fogg
• Do prostego człowieka, piosenkę nagrały zespoły Liberum Veto, Włochaty oraz Akurat
• Do generałów, Buldog, na płycie Chrystus miasta
• Figielek, kompozycja Miłosz Bembinow, śpiewa Magda Polańska, chórki Agatka Chodyra
• Grande valse brillante (fragm. poematu Kwiaty polskie), muz. Z. Konieczny, śpiewa Ewa Demarczyk, ostatnio J. Steczkowska, J. Radek, Michał Bajor
• Humoreska, Buldog, na płycie Laudatores Temporis Acti
• Ja śpiewam piosenki, Hanka Ordonówna, Barbara Muszyńska, Halina Kunicka oraz Violetta Villas
• Jeżeli, śpiewa Czesław Niemen
• Kamienice, Buldog, na płycie Chrystus miasta
• Kobiece, śpiewa K. „Grabaż” Grabowski z zespołem Strachy na Lachy
• Kotek, kompozycja Miłosz Bembinow, śpiewa Magda Polańska i Iza Sobieraj
• Litania, Buldog, na płycie Laudatores Temporis Acti
• Lokomotywa, Trudny rachunek, Dwa Michały, muzyka Jarek Kordaczuk, śpiewa Basia Raduszkiewicz
• Lokomotywa, wykonuje Lilu w ramach projektu Poeci
• Miejscowa idiotka z tutejszym kretynem, muzyka i śpiew Grzegorz Turnau
• Mieszkańcy, Buldog, na płycie Chrystus miasta
• Miłość ci wszystko wybaczy, muz. Henryk Wars, śpiewa Hanka Ordonówna, Jerzy Czaplicki, ostatnio również m.in. Kayah, Tatiana Okupnik
• Na pierwszy znak, śpiewa Hanka Ordonówna, ostatnio Czarno-Czarni
• Nędza, Buldog, na płycie Chrystus miasta
• Niczyj, Buldog, na płycie Laudatores Temporis Acti
• O chorym synku, Buldog, na płycie Chrystus miasta
• Ostry erotyk, Buldog, na płycie Chrystus miasta
• Pomarańcze i mandarynki (wiersz pt. Sen złotowłosej dziewczynki), śpiewa Marek Grechuta
• Pokoik na Hożej, śpiewa Zofia Terné, Hanna Orsztynowicz
• Tomaszów, muz. Z. Konieczny, śpiewa Ewa Demarczyk, ostatnio J. Radek, Marysia Sadowska
• Trawa, Wagabunda, ZHP; także zespół Pustki na albumie Kalambury
• Ty, Buldog, na płycie Chrystus miasta
• Venus, Buldog, na płycie Laudatores Temporis Acti
• Wspomnienie, muz. M. Sart, śpiewa Czesław Niemen, Grzegorz Turnau, Janusz Radek, Kobranocka
• Z wierszy o państwie I–IV, Buldog, na płycie Laudatores Temporis Acti
• Zadymka, muz. Jan Kanty Pawluśkiewicz, śpiewa Marek Grechuta i zespół Anawa, ostatnio Grzegorz Turnau, na płycie Historia pewnej podróży
• Znów to szuranie, L.U.C w ramach projektu Poeci

W 2008 r. nakładem wytwórni 4ever Music ukazała się składanka Co nam zostało z tych lat? Piosenki Juliana Tuwima.

Pieśni, utwory kameralne i symfonie do wierszy Tuwima

• Karol Szymanowski – Słopiewnie na głos i fortepian op. 46bis (1921)
• Witold Lutosławski – Piosenki dziecinne na głos i fortepian: Taniec, Rok i bieda, Kotek, Idzie Grześ, Rzeczka, Ptasie plotki (1947); także w oprac. na głos i orkiestrę (1952)
• Witold Lutosławski – Spóźniony słowik na głos i fortepian (1947) lub głos i orkiestrę kameralną (1952)
• Witold Lutosławski – O Panu Tralalińskim na głos i fortepian (1947) lub głos i orkiestrę kameralną (1952)
• Henryk Mikołaj Górecki – Ptak, nr 3 z cyklu Trzy pieśni op. 3 (1956)
• Henryk Mikołaj Górecki – Pieśni o radości i rytmie op. 7 (1956/1960), zatytułowane cytatem z Tuwima;
• Henryk Mikołaj Górecki – Epitafium op. 12 na chór i orkiestrę do ostatnich słów poety (1958)
• Krzysztof Meyer – Quartettino na sopran, flet, wiolonczelę i fortepian (1966)
• Krzysztof Meyer – II Symfonia, do fragmentu Biblii cygańskiej (1967)
• Krzysztof Meyer – Śpiewy polskie na sopran i orkiestrę: Świt, Dwa wiatry, Rzeź brzóz, Akacje, Motyle, Suma jesieni (1974)