Jozef Tiso (ur. 13 października 1887 w Wielkiej Bytczy, zm. 18 kwietnia 1947 w Bratysławie) – słowacki ksiądz katolicki, doktor teologii, polityk i lider Słowackiej Partii Ludowej, przywódca Słowacji w latach 1935-1945, państwa satelity nazistowskich Niemiec. Po zakończeniu II wojny światowej, Tiso został skazany i powieszony za zbrodnie wojenne.

Biografia

Skończył szkołę średnią w Żylinie i zdecydował się podjąć naukę w seminarium. 14 lipca 1910 został wyświęcony na księdza, a rok później obronił doktorat z teologii. Powierzono mu pracę duszpasterską w kilku małych słowackich parafiach. W 1914 został powołany jako kapelan do armii austriackiej. Służył w Styrii, skąd jednak pod koniec roku został wycofany ze względu na ciężką chorobę. W późniejszym okresie został osobistym sekretarzem biskupa Nitry, Viliama Batthanyi'ego.

Tiso wystartował w wyborach parlamentarnych w 1920 z ramienia Partii Ludowej. Wygrał, lecz zdecydował się oddać swój mandat innemu kandydatowi, przedkładając duszpasterstwo nad politykę. W ciągu kilku lat stworzył w Nitrze silny ośrodek ludowców i stamtąd w 1925 po raz kolejny został wybrany do parlamentu, razem z 22 innymi członkami partii. Mimo że w organizacji silną pozycję mieli działacze przedprzewrotowi (tzn. weterani partii sprzed 1918), to właśnie księdzu Tiso Andrej Hlinka powierzył przewodzenie parlamentarnemu Klubowi Słowackiemu. Słowacka Partia Ludowa weszła do utworzonego po wyborach rządu Antona Svehla, a Tiso objął w nim tekę Ministra Zdrowia. Przeprowadził wiele reform w słowackiej służbie zdrowia, ale w 1928 ludowcy opuścili rząd.

Podczas kongresu w Rużomberku w 1930 został wybrany jednym z wiceprzewodniczących partii, której był głównym ideologiem. Domagał się oddzielnej słowackiej administracji, słowackiego parlamentu a także sądowniczej i kulturowej autonomii.

Po śmierci Andreja Hlinki w 1938 został jego następcą i w imieniu partii przystąpił do rokowań z rządem na temat sprawy autonomii i praw Słowaków. Kolejny kryzys rządowy ułatwił mu negocjacje. Był to okres konferencji monachijskiej i nacisków społeczności międzynarodowej na Czechosłowację, w związku z separatystycznymi żądaniami Niemców sudeckich. W obliczu kolejnego kryzysu gabinetowego i wykorzystując postanowienia Układu Monachijskiego, zdecydowano się na utworzenie autonomicznego słowackiego rządu, na czele którego stanął ks. Tiso.

Tiso zdecydował się współpracować z Adolfem Hitlerem (który nalegał na ogłoszenie niepodległości, grożąc w przeciwnym wypadku rozbiorem ziem słowackich przez sąsiednie państwa[potrzebne źródło]) w latach 1939-45 pełnił funkcję prezydenta całkowicie zależnej od Niemiec Republiki Słowackiej. Wprowadził w kraju rządy totalitarne – zniesione zostały wolność sumienia, słowa i prasy, wprowadzono system monopartyjny i zakazano działalności wszystkich partii opozycyjnych. Tiso utworzył zbrojną formację Gwardię Hlinkową – wzorowaną na hitlerowskiej SA i jedyną legalną organizację młodzieżową Młodzież Hlinki wzorowaną na Hitlerjugend.

We wrześniu 1939 Republika Słowacka dokonała agresji na Polskę. Gorliwość Słowaków została nagrodzona – w listopadzie 1939 na rozkaz Hitlera kilkanaście wiosek w północnej części Spisza i Orawy zostało włączonych w skład Słowacji. O nowych nabytkach ks. Tiso miał odpowiedzieć Hitlerowi, że tam nežijú Slováci a táto oblasť nikdy nepatrila Slovensku ("tam nie mieszkają Słowacy, a tamta okolica nigdy nie należała do Słowacji"[potrzebne źródło]).

Był współodpowiedzialny za wywózkę słowackich Żydów do obozów koncentracyjnych, a nawet płacił rządowi niemieckiemu za "pomoc w rozwiązywaniu tego problemu" – o ile w 1939 na terenie Słowacji mieszkało ok. 90 tysięcy Żydów, to już w 1945 było ich niewiele ponad 30 tysięcy (zob. Deportacje Żydów ze Słowacji).

W sierpniu 1944 na Słowacji wybuchło Słowackie Powstanie Narodowe. Po przejściu części wojska na stronę powstańców, ks. Tiso, zdając sobie sprawę, że jego siły nie zdołają stłumić powstania, zdecydował się zdemobilizować armię Republiki i poprosić Niemców o pomoc w zaprowadzeniu "porządku" w kraju. W konsekwencji, na terytorium Słowacji wkroczyły Wehrmacht i SS, bezwzględnie tłumiąc powstanie. Zniszczono kilkadziesiąt miast i wsi, zamordowano tysiące ludzi. Kilkanaście tysięcy Słowaków zostało aresztowanych i osadzonych w niemieckich obozach koncentracyjnych. 30 października w zdobytej przez hitlerowców powstańczej stolicy Bańskiej Bystrzycy, z okazji zdławienia Słowackiego Powstania Narodowego Tiso odprawił mszę dziękczynną, przy której grał na organach, powstańców nazwał „bandami komunistów i bolszewików", w której uczestniczył dowodzący likwidacją powstania SS-Obergruppenführer Hermann Höfle. Ksiądz Tiso udekorował go najwyższym słowackim odznaczeniem.

Okres powojenny

Po wojnie Jozef Tiso został skazany przez sąd czechosłowacki na karę śmierci za zdradę i udział w zbrodniach wojennych. Prezydent Czechosłowacji Edvard Beneš nie skorzystał z prawa łaski i Tiso został stracony. W ostatnich latach, szczególnie wśród słowackiego duchowieństwa, można dostrzec próby rehabilitacji dyktatora, ukazania go jako postaci tragicznej, człowieka zastraszonego, a nawet uznania męczennikiem za wiarę. Kontrowersje oraz protesty słowackich Żydów wywołały słowa katolickiego arcybiskupa Jána Sokola, który zapytany o czasy wojenne marionetkowego rządu Słowacji stwierdził, że bardzo szanował Józefa Tiso ponieważ "Pamiętam go z dzieciństwa. Byliśmy bardzo biedni, ale pod jego rządami sytuacja się znacznie poprawiła (...). Mieliśmy wszystko czego potrzebowaliśmy. Nawet w czasie wojny."

Bibliografia

• Wolanowski Lucjan Śladami brudnej sprawy ("Książka i Wiedza" 1954)
• Stanek Imrich Zdrada i upadek ("Książka i Wiedza" 1962)
• James Mace Ward Priest, Politician, Collaborator: Jozef Tiso and the Making of Fascist Slovakia (Cornell University Press, 2013)