Józef Ignacy Kraszewski (ur. 28 lipca 1812 w Warszawie, zm. 19 marca 1887 w Genewie) – polski pisarz, publicysta, wydawca, historyk, działacz społeczny i polityczny, autor z największą liczbą wydanych książek i wierszy w historii literatury polskiej. Pseudonimy literackie: Bogdan Bolesławita, Kaniowa, Dr Omega, Kleofas Fakund Pasternak, JIK, B.B. i inne.

Kraszewski urodził się w Warszawie w ziemiańskiej rodzinie Jana i Zofii z Malskich. Rodzice mieszkali na Grodzieńszczyźnie w swoim majątku Dołha koło Prużany. Rodzina pieczętowała się herbem Jastrzębiec. Matka szukała w Warszawie schronienia w obawie przed wojną francusko-rosyjską. Oboje rodzice pojawiali się w późniejszej twórczości Kraszewskiego, jako wzorce postaci powieściowych. Ojciec, Jan Kraszewski (1788–1864), chorąży powiatu prużańskiego, został przedstawiony w roli seniora rodziny w Powieści bez tytułu (1855). Zofię Kraszewską (1791–1859) syn sportretował m.in. w Pamiętnikach nieznajomego (1846). Józef Ignacy był najstarszy z pięciorga rodzeństwa; najmłodszy brat Kajetan (1827–1896) także zajął się literaturą, był autorem opowiadań i powieści.

Kraszewski wychowywał się w Romanowie w powiecie włodawskim (obecnie powiat bialski), pod opieką babki Zofii Malskiej i prababki Konstancji Nowowiejskiej. Wyniósł stamtąd pierwsze zainteresowania kulturą i literaturą. W latach 1822–1826 kształcił się w szkole wydziałowej w Białej Podlaskiej, zwanej wówczas Akademią Bialską, od 1826–1827 w szkole wojewódzkiej w Lublinie, wreszcie od 1827 do 1829 roku w gimnazjum w Świsłoczy, gdzie zdał egzamin dojrzałości.

We wrześniu 1829 podjął studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Wileńskiego, wkrótce przeniósł się na literaturę. Pod pseudonimem Kleofasa Fakunda Pasternaka ogłaszał pierwsze utwory literackie drukowane w petersburskim „Bałamucie” (1830) i w wileńskim „Noworoczniku Litewskim” (1831). Brał aktywny udział w życiu studenckim, także w gronie spiskowców. 3 grudnia 1830 wraz z grupą młodzieży został aresztowany. Pobyt w więzieniu (potem w szpitalu więziennym) trwał do marca 1832; Kraszewski otrzymał nakaz osiedlenia się w Wilnie z dozorem policyjnym, ale tylko do końca 1832 r. Od grożącej mu branki do wojska na Kaukaz uratowało go wstawiennictwo ciotki (przełożonej wileńskich wizytek) u generał-gubernatora. W późniejszych latach Kraszewski twierdził, że w początkowej fazie procesu był nawet skazany na śmierć. Wyniósł z tego okresu stosunek do zbrojnej walki powstańczej – odnosił się do niej ze zrozumieniem, ale i niechęcią, brakiem wiary w powodzenie.

W okresie przymusowego pobytu w Wilnie prowadził historyczne badania źródłowe, co po latach zaowocowało m.in. czterotomową historią tego miasta, Wilno od początków jego do roku 1750, spisywaną w latach 1840–1842, a także kilkoma powieściami. Zaangażował się w popularyzację źródeł historycznych, inicjował wydawanie pamiętników i diariuszy. Z wielu takich źródeł korzystał w swojej twórczości.

Niedługo potem osiadł w rodzinnej wsi Dołha, gdzie u boku ojca nabierał doświadczenia w pracy gospodarskiej. Wkrótce zawarł związek małżeński (10 czerwca 1838) z Zofią Woroniczówną, bratanicą prymasa Jana Pawła Woronicza. W 1838 wraz z żoną osiedlił się na Wołyniu. Początkowo był dzierżawcą wsi Omelno koło Łucka gdzie założył wspaniały park-ogród; istnieje on do dnia dzisiejszego jednak w stanie katastrofalnym. W 1840 roku zakupił wieś Gródek koło Łucka. Tam, obok codziennych zajęć gospodarskich, musiał zmierzyć się z procesem o zatajone zadłużenie ciążące na wiosce. Odbył w tym okresie kilka podróży, m.in. do Kijowa i Odessy, które zaowocowały Wspomnieniami Odessy, Jedyssanu i Budżaku (1845–1846). W 1846 gościł w Warszawie, rok później na leczeniu w Druskienikach. W 1848 Kraszewski sprzedał Gródek i przeniósł się do kolejnego nabytku – wsi Hubin (położonej również w powiecie łuckim). Stąd, zrażony niepowodzeniami gospodarskimi, a zarazem przymuszony koniecznością kształcenia czwórki dzieci (Konstancja, ur. 1839; Jan, ur. 1841; Franciszek, ur. 1843; Augusta, ur. 1849), przeniósł się w 1853 do Żytomierza, gdzie mieszkał do 1860, pracując jako kurator szkolny.

W Żytomierzu, będącym w tym okresie 40-tysięcznym miastem, ośrodkiem życia społecznego i towarzyskiego polskiej szlachty oraz siedzibą carskich władz gubernialnych, Kraszewski pełnił szereg funkcji i godności. Był m.in. kuratorem szkół polskich (o ograniczonych kompetencjach), dyrektorem Teatru Żytomierskiego (od 1856), dyrektorem Klubu Szlacheckiego, prezesem Towarzystwa Dobroczynności. Cieszył się jednocześnie rosnącą sławą jako pisarz. Mimo pełnionych godności szlacheckich Kraszewski dostrzegał problemy społeczne i występował przeciwko systemowi pańszczyźnianemu, ogłosił m.in. memoriał popierający projekt nadania ziemi chłopom, przedstawiony na zjeździe gubernialnym szlachty w Żytomierzu na początku 1858. Wkrótce, po odbyciu w 1858 półrocznej podróży po Europie, nabrał także sympatii do idei demokratycznych i gospodarczych zachodniej Europy.

Równocześnie nie zaniedbuje działalności literackiej i wydawniczej, między innymi w latach 1841–1851 redaguje wileńskie „Athenaeum”, od roku 1837 jest współpracownikiem „Tygodnika Petersburskiego”, od roku 1851 „Gazety Warszawskiej”. W tym okresie parokrotnie odwiedza Odessę i Warszawę. W latach 1860–1887 był członkiem honorowym Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Po powrocie z podróży pisarz poróżnił się ostatecznie ze środowiskiem szlachty wołyńskiej i podjął decyzję o przeniesieniu się do Warszawy (1851), gdzie przez trzy lata mieszkał przy ulicy Mokotowskiej 48. Został redaktorem „Gazety Codziennej” Leopolda Kronenberga (1859), podnosząc znaczenie pisma (co wyraziło się m.in. kilkunastokrotnym wzrostem liczby prenumeratorów). Propagował kapitalistyczne formy gospodarki rolniczej, inwestycje, uprzemysłowienie, rozwój kolei, tworzenie zrzeszeń handlowo-finansowych. Odbywał dalsze podróże zagraniczne, był w Belgii i Francji (dwukrotnie), Włoszech, Rosji (1858). Angażował się w działalność polityczną emigracji i analizował możliwość wybuchu powstania (opublikował w Paryżu broszurę Sprawa polska w r. 1861, 1861). Zgodnie z nabytymi przed trzydziestu laty poglądami nie był zwolennikiem powstania, starając się publikacjami w „Gazecie Polskiej” (1861 nastąpiła zmiana nazwy z „Gazeta Codzienna”) tonować atmosferę przedpowstańczą. Został członkiem Delegacji Miejskiej.

Jednak jako zdecydowany krytyk polityki margrabiego Wielopolskiego, a także mając opinię „człowieka Kronenberga” (lidera stronnictwa Białych), pod koniec stycznia 1863 został zmuszony do opuszczenia Warszawy. Wyjechał do Drezna.

W Dreźnie, od czasów rozbiorowych jednym z głównych ośrodków polskiej emigracji, Kraszewski zajął się pomocą dla szukających schronienia za granicą powstańców styczniowych. Był kierownikiem powstańczej placówki dyplomatycznej w Dreźnie. W pracy literackiej skupił się na publicystyce politycznej, pod pseudonimem Bogdan Bolesławita ogłosił szereg powieści o tematyce powstańczej. Utwory te zamknęły mu drogę powrotną do Warszawy po upadku powstania, odbywał natomiast kolejne podróże po Europie, w pierwszych latach emigracji szukając wsparcia dla sprawy powstańczej, potem także dla kuracji i wypoczynku – obok klęsk narodowych Kraszewski przeżywał niepowodzenia prywatne, problemy finansowe, długi zięcia i syna Jana, deportację brata Lucjana do Rosji, zesłanie zięcia i wyjazd wraz z nim córki Konstancji z dziećmi.

Jako doświadczony dziennikarz podjął w 1865 pracę redaktora tworzonego we Lwowie pisma „Hasło”. Spotkał się z dużym zawodem – nie otrzymał zezwolenia na pobyt we Lwowie i został zmuszony do współpracy na odległość, nie mógł też forsować swoich poglądów; dla właścicieli pisma, lwowskich ziemian, „Hasło” miało być raczej forum poglądów konserwatywnych, a nazwisko Kraszewskiego magnesem dla czytelników. Ostatecznie nic z tych planów nie wyszło, „Hasło” upadło po pół roku.

Mimo niepowodzenia we Lwowie pisarz nadal planował osiedlenie się w Galicji. W 1866 został obywatelem Krakowa, a wkrótce Austrii. Plany pozostania na stałe zostały podważone obserwacjami poczynionymi w Galicji, które unaoczniły Kraszewskiemu siłę konserwatyzmu. Wyrazem tego stała się klęska Kraszewskiego w staraniach o katedrę literatury polskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim, które pisarz przegrał z faworytem konserwatystów Stanisławem Tarnowskim, mimo iż konkurent nie spełniał wymogów formalnych. Po kolejnym niepowodzeniu – fiasku planów kupna krakowskiego „Czasu” (który niebawem stał się czołowym pismem konserwatystów, a potem stańczyków) – Kraszewski założył w 1868 własną drukarnię w Dreźnie. Nie był to dobry interes, już w 1871 został zmuszony do odsprzedania drukarni ze stratą finansową; skutkiem przedsięwzięcia pozostało obywatelstwo saskie, które w 1871 przeszło na Obywatelstwo Rzeszy Niemieckiej.

Od roku 1873 poświęca się wyłącznie pracy literackiej. Parokrotnie w okresie drezdeńskim odwiedzał Galicję i Poznańskie, w roku 1879 podczas jubileuszu pięćdziesięciolecia pracy literackiej entuzjastycznie przyjmowany w Krakowie, w r. 1882 we Lwowie założył „Macierz Polską”. W roku 1883 aresztowany w Berlinie pod zarzutem działalności wywiadowczej na rzecz Francji (Kraszewski finansował z własnych pieniędzy sieć wywiadowczą z pobudek patriotycznych. W uznaniu zasług prezydent Francji, marszałek Patrice Mac-Mahon, chciał nadać Kraszewskiemu Krzyż Komandorski Legii Honorowej). Na procesie w Lipsku został skazany na 3 i pół roku więzienia w twierdzy w Magdeburgu. Z powodu choroby płuc w 1885 roku został wypuszczony za kaucją. Wyjechał do Szwajcarii, a później do San Remo. Zmarł 19 marca 1887 roku w Genewie, został pochowany 18 kwietnia w krypcie zasłużonych na Skałce w Krakowie.

Twórczość

W licznych utworach zawarł obraz współczesnego mu społeczeństwa oraz polskiej narodowej przeszłości. W powieściopisarstwie Kraszewskiego wyróżnić można trzy okresy: młodzieńczy (1830–1838), wołyńsko-warszawski (1838–1863) i okres drezdeński (od 1863). Po cyklu powieści współczesnych i ludowych ostatni okres twórczości obfitował w powieści historyczne, dotyczące zarówno czasów starożytnych (Rzym za Nerona), XV wieku (Krzyżacy 1410), wieku XVIII (trylogia saska oraz późniejsze Saskie ostatki), jak i innych, np. Sto diabłów, Macocha, Warszawa 1794.

Niezwykle płodny, zadziwiający ogromem swych prac, Kraszewski napisał i wydał około 600 tomów, nie licząc w tym pracy redakcyjnej, mnóstwa artykułów w czasopismach i olbrzymiej korespondencji prywatnej. Najważniejszym działem twórczości Kraszewskiego są powieści, w ciągu 57 lat napisał ich 232, w tym 144 powieści społecznych, obyczajowych i ludowych, 88 historycznych. Za to dokonanie trafił do księgi rekordów Guinnessa jako autor największej liczby napisanych powieści. Dopiero w roku 1996 oficjalnie wyprzedził go Brazylijczyk Jose Carlos Ryoki de Alpoim Inoue. Kraszewski stał się w swoich powieściach wychowawcą narodowym we wszelkich kierunkach pracy oświatowej, naukowej i społecznej, reformatorem powieści polskiej przez nadanie jej oryginalnych cech, swoiste przetworzenie wzorów obcych, wprowadzenie różnorodności motywów, odtworzenie całokształtu życia polskiego na podstawie materiału opartego na obserwacji, oraz przez podniesienie jej na wysoki nieraz poziom artyzmu; dziełami swymi wpłynął Kraszewski wydatnie na współczesny mu rozwój polskiej twórczości powieściowej i na jej późniejszy rozkwit, od Sienkiewicza aż po czasy ostatnie, gdy po przejściowym niedocenianiu zalet artystycznych twórczości Kraszewskiego, popularność pisarza wchodzi w okres renesansu.

Działalność literacka

W innych dziedzinach działalności pisarskiej nie ma już Kraszewski tego znaczenia, co na polu powieści, i tu jednak wyrasta nieraz ponad przeciętność. Spośród lirycznych utworów Kraszewskiego (Poezje 1838, II. wyd. 1843, III. wyd. 1887) niektóre pozostają popularne po dziś dzień, na przykład powszechnie znany wiersz Dziad i baba. Za najlepszy utwór poetycki Kraszewskiego uchodzą Hymny boleści (1851) o bardzo pięknej formie. Najobszerniejszy poemat, trylogia epiczna Anafielas (1840–1846) na tle dziejów Litwy, w swoim czasie ceniony, dziś już zapomniany. Z utworów dramatycznych wysoką wartość mają tak zwane komedie kontuszowe, m.in. Miód kasztelański (1860), a zwłaszcza Panie Kochanku (1867). Bardzo rozległą była działalność Kraszewskiego na polu krytyki literackiej i artystycznej, wiele tym sprawom poświęca miejsca w swych artykułach i rozprawach w czasopismach, i w kilku oddzielnie wydanych tomach. Niektóre z jego prac historyczno-literackich były pierwszymi poważnymi opracowaniami danych zagadnień, m.in. dał obszerne studia o Syrokomli (1863) i o Krasickim (1879). Zasłużył się też jako wydawca tekstów, m.in. listów Zygmunta Krasińskiego (1882–1883), pism Kazimierza Brodzińskiego (1874, 8 tomów), polskiego przekładu dzieł Szekspira (1876). Sam Kraszewski tłumaczył Boską komedię Dantego (znane tylko fragmenty) i parafrazował komedie Plauta (1887). Zajęcie się Kraszewskiego współczesnym ruchem filozoficznym, zwłaszcza Heglem, poza kilkoma rozprawami krytycznymi, odbiło się najwydatniej w niektórych jego powieściach. Bardzo pokaźną i obfitą była praca Kraszewskiego w dziedzinie badań historycznych, którym poświęcał się już od lat najwcześniejszych. Należy tu wymienić prace z dziejów Litwy, dzieło pt. Polska w czasie trzech rozbiorów (1873–1875, 3 t., nowe wyd. 1902–1904), oraz liczne wydania źródeł. Z prac z historii sztuki należy przytoczyć Sztukę u Słowian, szczególniej w Polsce i Litwie przedchrześcijańskiej (1860), jako pierwszą poważniejszą próbę opracowania tego przedmiotu. Wiele cennych spostrzeżeń z zakresu sztuki zawierają Kartki z podróży 1858–1864 (1866), Księga druga (1874) i niektóre powieści, np. Sfinks. Zamieszczone tu opisy zabytków włoskich stawiane są wyżej niż podobne opisy Józefa Kremera. Wymienione wyżej dzieła należą właściwie do działu książek podróżniczych, których Kraszewski napisał więcej – niejednokrotnie dając bardzo artystyczne opisy zwiedzanych krajów – m.in. Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy (1840, 2 t., II. wyd. 1866), Obrazy z życia i podróży (1842, 2 t.), Wspomnienia Odessy i t. p. (1845–1846, 3 t.), Wieczory wołyńskie (1859). Bardzo obszerną była redaktorska i publicystyczna działalność Kraszewskiego: „Athenaeum”, „Gazeta Codzienna (Polska)”, miesięcznik „Przegląd Europejski naukowy, literacki i artystyczny” (1862–1863), lwowskie „Hasło” (1865), poznański „Omnibus” (1869), drezdeński „Tydzień” (1870), wreszcie „Rachunki” (1867–1870), które śmiałością poglądów zdobyły sobie dużą poczytność. Kraszewskiego działał też jako pisarz dla dzieci, m.in. Bajeczki (1882, IV. wyd. 1917) oraz autor piszący dla ludu (planowane dwa tomiki z r. 1862, rozpoczęte wydawnictwo „Biblioteki ludowej”).

Wydania zbiorowe utworów Kraszewskiego

Wydania zbiorowe: Zbiór powieści (1872–1876, 102 t.); Wybór pism (1878, 15 t.); Wybór powieści (1883, 80 t.); Powieści historyczne (1876–1889, 78 t., parokrotnie przedrukowywane, ostatnio w zmienionym wyborze i układzie, 1929–1930); Wybór pism (1884–1894, 10 t., najlepszy z dotychczasowych). Oddzielne, nowsze wydania w Bibliotece Narodowej i w Wielkiej Bibliotece. Bibliografia Karola Estreichera (1887) i P. Chmielowskiego (1894). Podstawowa monografia zbiorowa w Książce jubileuszowej (1880), monografia Piotra Chmielowskiego (1888), studia Bronisława Chlebowskiego, Wiktora Hahna i wielu innych.

Kraszewski jako malarz i grafik

Kraszewski jako malarz i grafik był uczniem Bonawentury Dąbrowskiego w Wilnie, malował widoki akwarelowe, rysował portrety, był też zręcznym akwaforcistą. Rysunki i akwarele Kraszewskiego posiadają: Muzea Narodowe w Krakowie i Warszawie oraz Galeria Mielżyńskich w Poznaniu, akwaforty Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w Krakowie, Muzeum Narodowe w Poznaniu i Pracownia-Muzeum Józefa Ignacego Kraszewskiego w Poznaniu.

Utwory Kraszewskiego

Cykl „Trylogia saska” – w porządku chronologicznym

• 1. Hrabina Cosel (1873),
• 2. Brühl (1874),
• 3. Z siedmioletniej wojny (1875).

Cykl „Dzieje Polski” – w porządku chronologicznym

• 1. Stara baśń (1876),
• 2. Lubonie (1876),
• 3. Bracia Zmartwychwstańcy (1876),
• 4. Masław (1877),
• 5. Boleszczyce (1877),
• 6. Królewscy synowie (1877),
• 7. Historia prawdziwa o Petrku Właście palatynie, którego zwano Duninem (1878),
• 8. Stach z Konar (1878),
• 9. Waligóra (1880),
• 10. Syn Jazdona: (1880),
• 11. Pogrobek (1880),
• 12. Kraków za Łoktka (1880),
• 13. Jelita (1881),
• 14. Król chłopów (1881),
• 15. Biały książę (1882),
• 16. Semko (1882),
• 17. Matka królów (1883),
• 18. Strzemieńczyk (1883),
• 19. Jaszka Orfanem zwanego żywota i spraw pamiętnik (1884),
• 20. Dwie królowe (1884),
• 21. Infantka (1884),
• 22. Banita (1885),
• 23. Bajbuza (1885),
• 24. Na królewskim dworze (1886),
• 25. Boży gniew (1886),
• 26. Król Piast (1888),
• 27. Adama Polanowskiego, dworzanina króla Jegomości Jana III notatki (1888),
• 28. Za Sasów (1889),
• 29. Saskie ostatki (1889).

Pozostałe utwory – kolejność alfabetyczna

• Ada. Sceny i charaktery z życia powszedniego (1878),
• Anafielas (1846),
• Barani Kożuszek (1881),
• Bezimienna,
• Biografia sokalskiego organisty,
• Boża czeladka (1858),
• Boża opieka,
• Bracia rywale – wersja cyfrowa Polona (1884),
• Bratanki,
• Budnik (1847),
• Było ich dwoje,
• Całe życie biedna (1840),
• Capreae i Roma (1859),
• Cet czy licho? (1882),
• Chata za wsią (1854),
• Chore dusze,
• Ciche wody,
• Czarna Perełka (1871),
• Czasy kościuszkowskie,
• Czercia mogiła,
• Cześnikówny,
• Cztery wesela,
• Dawny palestrant,
• Diabeł (1855),
• Dola i niedola (1864),
• Dowmund,
• Dwa a dwa cztery, czyli Piekarz i jego rodzina,
• Dwa bogi, dwie drogi,
• Dwa światy (1856),
• Dziad i baba (1838),
• Dziadunio (1868),
• Dzieci wieku (1857),
• Dziecię Starego Miasta (1863),
• Dziennik Serafiny (1876),
• Dziwadła,
• Emisariusz,
• Ewunia,
• Głupi Maciuś,
• Grunwald 1410,
• Grzechy hetmańskie (1879),
• Herod baba,
• Historia kołka w płocie (1860),
• Historia prawdziwa o Janie Dubeltowym,
• Historia o bladej dziewczynie spod Ostrej Bramy,
• Historia o Janaszu Korczaku i o pięknej miecznikównie (1874),
• Historia Sawki (1842),
• Hołota,
• Hybrydy,
• Interesa familijne,
• Jak się pan Paweł żenił i jak się ożenił,
• Jaryna (1850),
• Jermoła (1857),
• Jesienią,
• Kamienica w Długim Rynku,
• Kartki z podróży,
• Kawał literata (1875),
• Klasztor,
• Klin klinem,
• Komedianci,
• Kopciuszek,
• Kordecki,
• Kościół Świętomichalski w Wilnie,
• Król i Bondarywna,
• Król w Nieświeżu,
• Krzyż na rozstajnych drogach,
• Krzyżacy 1410 (1883),
• Któś,
• Kunigas – wersja cyfrowa Polona (1881),
• Kwiat paproci,
• Lalki: sceny przedślubne (1873–1874),
• Latarnia czarnoksięska (1843–1844),
• Listy do rodziny,
• Litwa za Witolda,
• Lublana,
• Ładny chłopiec,
• Ładowa Pieczara (1852),
• Macocha,
• Maleparta,
• Męczennicy. Marynka,
• Męczennicy,
• Milion posagu (1847),
• Mistrz Twardowski (1840),
• Mogilna,
• Morituri (1874–1875),
• Moskal: obrazek współczesny narysowany z natury (1865),
• Na bialskim zamku,
• Na cmentarzu – na wulkanie,
• Na tułactwie,
• Na wschodzie (1866),
• Nad modrym Dunajem,
• Nad Sprewą,
• Nera,
• Niebieskie migdały,
• Noc majowa,
• Okruszyny,
• Ongi,
• Orbeka,
• Ostap Bondarczuk (1847),
• Ostatni z Siekierzyńskich (1851),
• Ostrożnie z ogniem,
• Pałac i folwark,
• Pamiętnik Mroczka (1870),
• Pamiętnik panicza,
• Pamiętniki,
• Pan i szewc,
• Pan Karol,
• Pan Major,
• Pan na czterech chłopach (1879),
• Pan Walery,
• Panie kochanku,
• Papiery po Glince,
• Piękna pani,
• Pod Blachą (1881),
• Poeta i świat (1839),
• Polska w czasie trzech rozbiorów 1772–1799,
• Pomywaczka,
• Powieść bez tytułu (1854),
• Powrót do gniazda (1875),
• Półdiablę weneckie (1864),
• Profesor Milczek,
• Przed burzą,
• Przygody pana Marka Hinczy,
• Pułkownikówna,
• Radca Maciek,
• Ramułtowie,
• Raptularz pana Mateusza Jasienickiego,
• Resurrecturi,
• Resztki życia,
• Roboty i prace: sceny i charaktery współczesne,
• Rok ostatni panowania Zygmunta III,
• Rzym za Nerona (1864),
• Sąsiedzi.Wilczek i Wilczkowa,
• Sceny sejmowe. Grodno 1793 (1873),
• Sekret pana Czuryły,
• Serce i ręka (1875),
• Sfinks (1847),
• Sieroce dole,
• Skarb,
• Skrypt Fleminga,
• Sobieradzka,
• Sprawa kryminalna,
• Stara Panna,
• Staropolska miłość,
• Starosta warszawski,
• Starościna Bełska,
• Stary sługa,
• Sto Diabłów (1870),
• Syn marnotrawny (1879),
• Szalona (1882),
• Szaławiła,
• Szpieg (1864),
• Śniehotowie,
• Tomko Prawdzic,
• Trapezologion,
• Tryumf wiary,
• Tułacze (1868),
• U babuni,
• Ulana (1842),
• W baśń oblekły się dzieje,
• W pocie czoła (1884),
• W starym piecu,
• Warszawa 1794 (1873),
• Wielki nieznajomy (1872),
• Wielki świat małego miasteczka,
• Sąsiedzi.Wilczek i Wilczkowa,
• Wspomnienia Odessy, Jedysanu i Budżaku,
• Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy (1840),
• Z chłopa król,
• Z życia awanturnika,
• Zadora,
• Zaklęta księżniczka,
• Zemsta Czokołdowa,
• Złote jabłko (1853),
• Złoty Jasieńko,
• Zygmuntowskie czasy (1846),
• Zygzaki,
• Żacy krakowscy w roku 1549,
• Żeliga,
• Żyd: obrazy współczesne (1866),
• Żywot i przygody hrabi Gozdzkiego,
• Żywot i sprawy Imć pana Medarda z Gołczwi Pełki z notat familijnych spisane (1876).