Józef Hurwic (ur. 23 maja 1911 w Warszawie, zm. 27 lipca 2016 w Paryżu) – polski fizykochemik, profesor, popularyzator nauki, członek honorowy Komitetu Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk, członek wielu polskich i zagranicznych towarzystw naukowych.

Okres przedwojenny

Urodził się w Warszawie jako syn Wolfa (Wolka) i Soni (z domu Mereckiej). Brat Ireny (Sary) Nowakowskiej. Uczęszczał do eksperymentalnego gimnazjum Felicji Buki (koedukacyjne, niereligijne gimnazjum żydowskie z polskim językiem wykładowym), a po jego zamknięciu w r. 1927, do II Gimnazjum Męskiego Związku Zawodowego Nauczycielstwa Polskiego Szkół Średnich w Warszawie, gdzie w 1929 r. uzyskał maturę. Studiował chemię na Politechnice Warszawskiej, pracując od 1933 r. jako młodszy asystent Stanisława Kalinowskiego w Zakładzie Fizyki. Zajmował się badaniami spektrograficznymi i własnościami dielektrycznymi substancji. W marcu 1939 r. uzyskał tytuł magistra inżyniera.

II wojna światowa

W czasie wojny przebywał w ZSRR. Najpierw we Lwowie, dokąd dotarł w styczniu 1940 r.; pracował tam jako redaktor w Państwowym Wydawnictwie Mniejszości Narodowych Ukrainy. W momencie wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej został ewakuowany do Kijowa; wstąpił jako ochotnik do Armii Czerwonej. Po kilku miesiącach został wcielony do batalionu pracy. Dotarł do Swierdłowska na Uralu, gdzie w grudniu 1941 r. został zaangażowany jako inżynier w zakładach budowy maszyn dla przemysłu chemicznego i zbrojeniowego. Był przewodniczącym zarządu miejskiego Związku Patriotów Polskich w Swierdłowsku. W marcu 1945 r. przeniósł się do Moskwy; był redaktorem i tłumaczem w Polskiej Agencji Prasowej (wtedy Polpres). 9 czerwca 1947 repatriował się do Polski.

Lata 1948-1969

1 stycznia 1948 zaczął pracę jako starszy asystent w Pracowni Pomiarów Elektrochemicznych Głównego Instytutu Chemii Przemysłowej. Wrócił do tematyki przedwojennych badań dielektrycznych: skonstruował aparaturę elektrochemiczną do pomiarów stałej dielektrycznej, przystąpił do wyznaczania momentu dipolowego różnych substancji, prowadząc jednocześnie wykłady na Politechnice Warszawskiej. W 1949 r. został samodzielnym pracownikiem naukowym.

10 stycznia 1951 r. otrzymał stopień doktora nauk technicznych na Wydziale Chemicznym Politechniki Warszawskiej (praca doktorska: „Stosowanie nasyconych roztworów wody w benzenie i czterochlorku [tetrachlorku] węgla jako rozpuszczalników w pomiarach momentów dipolowych”). W 1951 r. został zastępcą profesora w Katedrze Chemii Fizycznej, w 1954 r. – profesorem nadzwyczajnym, a w 1967 r. – profesorem zwyczajnym. Od 1961 roku kierował Katedrą Fizyki, a w maju 1962 r. został wybrany dziekanem Wydziału Chemicznego.

Od 1966 roku wykładał na Politechnice Telewizyjnej, dzięki czemu zyskał dużą popularność w kraju.

Jako prezes Polskiego Towarzystwa Chemicznego w 1967 r. uzyskał dla Towarzystwa dom, w którym urodziła się Maria Skłodowska-Curie (przy ul. Freta 16 w Warszawie) aby urządzić tam muzeum uczonej.

W 1968 r., w anonimowej ankiecie przeprowadzonej wśród studentów Politechniki Warszawskiej, został uznany za jednego z dwóch najlepszych wykładowców wydziału.

W wyniku wydarzeń marcowych, 20 sierpnia 1968 r. został odwołany ze stanowiska dziekana przez ministra Henryka Jabłońskiego.

25 września został zmuszony do złożenia prośby o bezterminowy urlop bezpłatny z pracy na Politechnice Warszawskiej.

Francja

28 czerwca 1969 r. wyemigrował do Francji na zaproszenie rządu francuskiego. Razem z rodziną osiedlił się w Marsylii.

Na stanowisku professeur associé w Laboratorium Chemii Nieorganicznej na Université d'Aix-Marseille wykładał chemię do momentu przejścia na emeryturę w 1979 r.. Już w 1969 r. utworzył tam Zakład Chemii Dielektryków, później przemianowany na Zakład Dielekrochemii, brał udział w licznych zjazdach i konferencjach naukowych w Europie i Stanach Zjednoczonych, wygłaszał referaty, kierował przewodami doktoranckimi.

Od 1979 do 1987 r. prowadził wykłady zlecone z chemii na marsylskiej Akademii Medycznej La Timone, kontynuując do 2005 r. prace historyczno-naukowe i popularyzatorskie po polsku i po francusku.

W listopadzie 1989 roku Senat Politechniki Warszawskiej przeprosił go za „poniesione krzywdy” i zaproponował powrót na Politechnikę.

Od 2005 r. mieszkał w Paryżu.

Praca badawcza

Chemia

Od czasów studiów zajmował się dielekrochemią (słowo które stworzył w r. 1975, najpierw po francusku): wyznaczaniem stałej dielektrycznej, pomiarami momentów dipolowych z wnioskami dotyczącymi budowy cząsteczek organicznych, badaniami oddziaływań międzycząsteczkowych.

Historia nauki i naukoznawstwo

Równolegle zajmował się historią budowy materii od końca XIX w., głównie biografistyką (przede wszystkim Dmitrij Mendelejew, Maria Skłodowska-Curie i Kazimierz Fajans – w r. 1981 Hurwic otrzymał stypendium na zbadanie archiwum Fajansa).

Opublikował również liczne prace popularnonaukowe i dotyczące dydaktyki nauki. Autor ok. 100 prac naukowych z chemii fizycznej i fizyki, ok. 100 prac z historii nauki, a także wielu wydawnictw książkowych.

Dziennikarstwo i praca wydawnicza

„Problemy”

Od momentu powrotu do Polski po wojnie poświęcił się działalności popularyzatorskiej i dziennikarskiej: w r. 1948 wszedł do redakcji stworzonego w 1945 przez Tadeusza Unkiewicza miesięcznika popularnonaukowego „Problemy” jako zastępca redaktora naczelnego, a po śmierci Unkiewicza w 1959 został redaktorem naczelnym. Był jedynym (poza Marianem Eile z „Przekroju”) niepartyjnym redaktorem naczelnym wielonakładowego pisma – nakład „Problemów” dochodził do 130 tys. Poza artykułami naukowców pismo zamieszczało liczne teksty literackie; Julian Tuwim miał tam stałą rubrykę. Kroniki Tuwima Hurwic wydał w latach 1958-1963 w trzech tomach Cicer cum caule, czyli Groch z kapustą. Nagrodę „Problemów”, ufundowaną w 1960, przyznawano corocznie za popularyzację nauki. Seria Biblioteka Problemów wydawała od 1956 książki popularnonaukowe.

Encyklopedia Współczesna

Od r. 1956 Hurwic organizował, jako redaktor naczelny, Encyklopedię Współczesną: publikacja zaczęła ukazywać się w r. 1957 w comiesięcznych zeszytach składających się z części encyklopedycznej i kronikarskiej. Wyszły trzy roczniki; uznane w r. 1960 za „obiektywistyczne”, wydawnictwo zostało zlikwidowane.

Inne publikacje

• Cicer cum caule (redaktor), Czytelnik, 3 tomy, 1958-1963
• Encyklopedia Przyroda i Technika, redaktor naczelny, 1963 (nazwisko usunięte z wydania III z 1969)
• Encyklopedia Techniki (wyszła w 1970 bez nazwiska przewodniczącego komitetu redakcyjnego)
• Kierownik naukowy redakcji wydawnictw chemicznych PWN, 1951-1969

Prasa

Był redaktorem lub członkiem komitetów redakcyjnych licznych czasopism, m.in.:

• „Wiedza i Życie”
• „Wiadomości Chemiczne”
• „Chemia Współczesna”
• „Roczniki Chemii”, dział chemii fizycznej
• „Wszechświat”
• „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”
• „Nukleonika”
• „Organon”

Książki

• Budowa materii, PWN, 1964
• Twórcy nauki o promieniotwórczości, Biblioteka Problemów, PWN, 1989
• Kazimierz Fajans. Sylwetka uczonego. Ossolineum, 1991. Tłumaczenie na niemiecki: 2000
• Maria Skłodowska-Curie i promieniotwórczość, Wydawnictwo Edukacyjne Zofii Dobkowskiej, 1993, 2001; tłumaczenie na francuski: 2003; na angielski: 2011
• Wspomnienia i refleksje, szkic autobiograficzny, 1996, 2001, wyd. III, Dom Wydawniczo-Promocyjny Gal, 2006
• Uczeni też ludzie, Polska Akademia Umiejętności, Kraków, 2006

Liczne tłumaczenia z rosyjskiego, m.in.: Jakub Perelman, Matematyka na wesoło; Teodor Wejtkow, Kronika elektryczności; książki naukowe z chemii.

Życie naukowe i akademickie

Brał aktywny udział w życiu naukowym i akademickim:

• PAN: członek komitetów i komisji
• Polskie Towarzystwo Chemiczne: członek od 1947, wiceprezes 1952-1964, prezes 1964-1969, członek honorowy 1986
• Członek Société chimique de France od 1960
• Członek Société de Chimie physique (Francja) od 1970
• Członek prezydium Towarzystwa Wiedzy Powszechnej
• Członek Prezydium Komitetu de Pokojowego Wykorzystania Energii Jądrowej, 1958-1968
• Członek polskich i międzynarodowych komisji do spraw nauczania (m.in. w UNESCO)
• Członek jury do nagrody Kalinga przyznawanej przez UNESCO za popularyzację wiedzy, kadencja 1965-1967

Był członkiem honorowym Komitetu Historii Nauki PAN, członkiem korespondentem Europejskiej Akademii Nauk i Sztuk w Paryżu, Akademii Nauk, Rolnictwa, Sztuk i Literatury w Aix-en-Provence, członkiem zwyczajnym Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie w Londynie oraz Polsko-Skandynawskiego Instytutu Naukowego w Kopenhadze.

Najważniejsze odznaczenia

• Złoty Krzyż Zasługi (1953 i 1954)
• Medal Dziesięciolecia Polski Ludowej (1955)
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1955)
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1966)
• Odznaka Honorowa PTCh (1981)
• Medal Marii Skłodowskiej-Curie od PTCh (2001)
• Medal Pro Meritis, Institutum Poloniae Scandinaviaque (2001)
• Krzyż Komandorski Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej (2002)
• Medal Polskiej Akademii Nauk im. Mikołaja Kopernika (najważniejsze indywidualne odznaczenie PAN; 8 maja 2006, z okazji 95. urodzin)