Józef Chałasiński (ur. 17 lutego 1904 w Rudniku, w woj. lubelskim, zm. 5 grudnia 1979 w Warszawie) – socjolog polski, profesor i rektor Uniwersytetu Łódzkiego, członek PAN, członek prezydium Zarządu Głównego Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej w 1952 roku, członek Polskiego Komitetu Obrońców Pokoju w 1949 roku.

Dzieciństwo i wykształcenie

Był synem pisarza gminnego Michała i Józefy z Włodarskich. W czasie wojny polsko-bolszewickiej był członkiem wojskowej drużyny harcerskiej (1920). Kształcił się w gimnazjum im. Stefana Batorego w Lublinie, w 1923 podjął studia matematyczne na Uniwersytecie Poznańskim. Przeniósł się rok później na socjologię za namową Floriana Znanieckiego, którego poznał udzielając korepetycji synowi socjologa.

Praca naukowa

W 1927 pod opieką Znanieckiego obronił na Uniwersytecie Poznańskim doktorat na podstawie pracy Wychowanie w domu obcym jako instytucja społeczna. Podjął następnie pracę na uczelni w charakterze adiunkta (od 1931 docenta, po przedstawieniu pracy Drogi awansu społecznego robotnika) w Katedrze Socjologii i Filozofii Kultury. W 1935 przeniósł się do Warszawy; pracował w Polskim Instytucie Socjologicznym, na Uniwersytecie Warszawskim (docent w Katedrze Socjologii i Historii Kultury), Państwowym Instytucie Socjologii Wsi (1936-1939 dyrektor), Wolnej Wszechnicy Polskiej (od 1937 profesor nadzwyczajny i kierownik Katedry Socjologii). W latach 1939-1940 był nauczycielem języka polskiego i historii Polski w szkole powszechnej w Dołce koło Sarn; lata 1940-1941 spędził we Lwowie jako pracownik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Po powrocie do Warszawy ponownie związany z Polskim Instytutem Socjologicznym (1942-1944), po wojnie został jego przewodniczącym.

Jednocześnie w 1945 zaangażował się w prace nad utworzeniem Uniwersytetu Łódzkiego. Został profesorem zwyczajnym tej uczelni, stanął na czele Katedry Socjologii Ogólnej, potem Katedry Historii Filozofii i Myśli Społecznej (1950-1959), wreszcie I Katedry Socjologii (1959-1962). W latach 1949-1952 pełnił funkcję rektora Uniwersytetu. Był związany także z Zakładem Socjologii i Historii Kultury PAN (kierownik 1956-1958), Pracownią Zagadnień Społecznych i Kulturowych Afryki Współczesnej PAN (kierownik 1962-1974), a w 1966 powrócił na Uniwersytet Warszawski, gdzie kierował Katedrą Socjologii Kultury (do 1968), a następnie pozostawał pracownikiem naukowym Instytutu Socjologii do przejścia na emeryturę w 1974 r. W 1958 r. prowadził gościnne wykłady z socjologii kultury na University of California w Berkeley.

Poglądy

Był uważany za kontynuatora myśli socjologicznej Floriana Znanieckiego. Zorganizował łódzki ośrodek socjologiczny, wypracował nowe metody badawcze. Wprowadził metodę pamiętnikarską i autobiograficzną do badań socjologicznych, zainicjował konkursy na pamiętniki chłopskie i robotnicze; opracował na tej podstawie 4-tomową pracę Młode pokolenie chłopów (1938), w której przedstawił kształtowanie się ruchów społecznych na wsi. Wprowadził do nauki i języka potocznego termin „awans społeczny”. Badał problematykę wychowania w ustrojach komunizmu i socjalizmu, a także szkolnictwo amerykańskie; interesował się rozwojem i kształtowaniem kultury amerykańskiej. Zainicjował w Polsce badania nad problematyką społeczną państw Afryki. W połowie lat 50. domagał się odejścia od marksistowskich metod uprawiania nauki. Redagował pisma „Przegląd Socjologiczny” (1948-1979), „Przegląd Nauk Historycznych i Społecznych” (1950-1956), „Myśl Filozoficzna” (1951-1957), „Nauka Polska” (1953-1957), „Kultura i Społeczeństwo” (1957-1966, 1970-1979). W 1949 roku był delegatem Krajowej Rady Obrońców Pokoju na Kongres Obrońców Pokoju w Paryżu.

Nagrody i wyróżnienia

W 1948 został członkiem-korespondentem PAU, w 1952 członkiem rzeczywistym PAN. W latach 1952-1958 był zastępcą sekretarza naukowego PAN, 1968-1971 sekretarzem Wydziału I PAN, od 1968 przewodniczącym Komisji Badań nad Pamiętnikarstwem PAN. Uniwersytet Łódzki nadał mu doktorat honoris causa. W 1967 został uhonorowany Nagrodą Włodzimierza Pietrzaka za całokształt pracy naukowej i publicystycznej, w 1974 Medalem PAN im. Mikołaja Kopernika; był odznaczony m.in. Orderem Sztandaru Pracy I klasy (1949), Krzyżem Kawalerskim, Oficerskim (1946), Komandorskim i Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski oraz Złotym Krzyżem Zasługi.

Do jego uczniów zaliczano m.in. Antoninę Kłoskowską i Kazimierza Żygulskiego. W 1980 „Tygodnik Kulturalny” ufundował nagrodę jego imienia, przyznawaną w zakresie socjologii literatury, literatury faktu i działalności społeczno-kulturalnej.

Publikacje

Ogłosił ponad 700 prac naukowych, m.in.:

• Dewey jako pedagog demokracji (1927)
• Wielkość grupy społecznej a demokracja u Montesquieu (1927)
• Rodzina i szkoła a szersze grupy społeczne (1929)
• Wychowanie państwowe (1935)
• Parafia i szkoła parafialna wśród emigracji polskiej w Ameryce (1935)
• Tło socjologiczne pracy oświatowej (1935)
• Emigracja jako zjawisko społeczne (1936)
• Szkoła w społeczeństwie amerykańskim (1936)
• Klasa szkolna jako grupa społeczna (1938)
• Elementy socjologicznej teorii wychowania (1946-1947)
• Socjologia i historia inteligencji polskiej (1946)
• Socjologiczne założenia reformy wychowania (1946)
• Społeczna genealogia inteligencji polskiej (1946)
• Zasadnicze stanowiska we współczesnej socjologii polskiej (1946)
• O społeczny sens reformy uniwersytetów (1947)
• Społeczeństwo kapitalistyczne (1947)
• W sprawie studiów socjologicznych na uniwersytetach (1947)
• Społeczeństwo i wychowanie. Socjologiczne zagadnienia szkolnictwa i wychowania w społeczeństwie współczesnym (1948)
• Trzydzieści lat socjologii polskiej, 1918-1947 (1949)
• Przeszłość i przyszłość inteligencji polskiej (1958)
• The African Intelligentsia and the Birth of Nationalism in Black Africa (1961)
• Kultura amerykańska (1962)
• Społeczeństwo i szkolnictwo Stanów Zjednoczonych (1966)
• Kultura i naród (1968)