Jemieljan Iwanowicz Pugaczow, ros. Емелья́н Ива́нович Пугачёв, (ur. 1742 w stanicy Zimowiejskiej n. Donem, zm. 21 stycznia 1775 w Moskwie) – doński Kozak, uczestnik wojny siedmioletniej i kampanii tureckich, trzykrotnie aresztowany za pomoc zbiegom kozackim, za każdym razem uciekał z więzienia.

W 1773 przybył nad Jaik (dzis. rzeka Ural), gdzie zaczął głosić, że jest cudownie uratowanym carem Piotrem III i zgromadził wokół siebie uciekających przed represjami za poprzednie rozruchy Kozaków. Wraz z nimi zdobył Gródek Jaicki, a w marcu 1774 z 50-tysięczną armią złożoną także z Tatarów, Baszkirów, Kałmuków i robotników uralskich manufaktur przystąpił do oblężenia Orenburga. Oblężenie nie przyniosło rezultatu, ale wkrótce oddziały powstańcze opanowały Powołże i zdobyły Kazań. Jednak we wrześniu 1774 roku Pugaczowa wydała starszyzna kozacka i w dniu 21 (10) stycznia 1775 r. został on stracony w Moskwie. Na placu zebrał się tłum ludzi oczekujących krwawej i długiej kaźni. Cesarzowa Katarzyna II jednak rozkazała, aby kat po prostu ściął mu głowę. To było ułaskawienie dla człowieka, który podobno był niegdyś jej faworytem. Pugaczow namawiał chłopstwo do wyrzynania ziemian i przejmowania ich majątków wraz z gruntami koronnymi, a Kozakom obiecywał zniesienie podatków i poboru do wojska oraz przywrócenie kozackich swobód.

Historię buntu Pugaczowa miał wnikliwie studiować potem Lenin.