Jan Żabiński (ur. 8 kwietnia 1897 w Warszawie, zm. 26 lipca 1974 w Warszawie) – polski zoolog, fizjolog, popularyzator zoologii, wieloletni dyrektor Ogrodu Zoologicznego w Warszawie, powstaniec warszawski.

Był synem Józefa i Heleny z domu Strzeszewskiej. Jego siostrą była dr Hanna Petrynowska.

Przed wybuchem I wojny światowej trenował lekkoatletykę - specjalizował się w sprintach na 100 m. Z wynikiem 11,1 s. (bardzo dobrym, jak na tamte czasy) był wieloletnim rekordzistą Warszawy w biegu na tym dystansie.

Stopień inżyniera agronomii uzyskał w SGGW, doktorat z fizjologii obronił w Uniwersytecie Warszawskim, habilitował się w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

Od 1919 służył w odrodzonym Wojsku Polskim, był też uczestnikiem wojny polsko-bolszewickiej 1920, za co po raz pierwszy został odznaczony Krzyżem Walecznych.

Mając już poważny dorobek naukowy został organizatorem Ogrodu Zoologicznego w Warszawie, a w 1929 został powołany na pierwszego dyrektora Ogrodu. Pełnił tę funkcję do marca 1951.

W latach 1918-1944 prowadził pracę dydaktyczną w szkołach średnich, w SGGW i tajnym Uniwersytecie Warszawskim.

II wojna światowa

We wrześniu 1939 ZOO, położone blisko jednej z baterii artylerii obrony przeciwlotniczej Warszawy, zostało silnie zbombardowane. Wiele zwierząt zginęło wówczas lub uciekło z ogrodu. Wiele z pozostałych hitlerowcy wywieźli później do innych ogrodów (m.in. w Królewcu, Hanowerze i Wiedniu). Opustoszałe pomieszczenia Jan Żabiński wraz z żoną Antoniną wykorzystywali ukrywając Żydów szmuglowanych z terenów warszawskiego getta. W przemycie tym Żabiński sam brał udział, odwiedzając getto pod pozorem poszukiwania odpadów do karmienia świń, hodowanych wówczas na terenie ogrodu. W ciągu trzech lat przez ZOO przeszły setki uciekinierów, niektórzy z nich mieszkali w piwnicy willi Żabińskich, znajdującej się na terenie ogrodu. Tę działalność dra Żabińskiego i jego żony izraelski instytut Jad Waszem uhonorował, nadając obojgu w 1965 tytuł Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Wśród uratowanych była rzeźbiarka Magdalena Gross.

Jan Żabiński był żołnierzem Armii Krajowej, dosłużył się stopnia porucznika. Dowodził plutonem w powstaniu warszawskim, ciężko ranny znalazł się w niewoli w oflagu.

Po wojnie

Pod koniec 1945 wrócił do Polski i podjął pracę naukową oraz popularyzatorską, głównie w Polskim Radio. Wygłosił ponad 1500 pogadanek, stając się ulubieńcem słuchaczy. Od 1947 był członkiem Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Popularyzował akcję przywracania żubra przyrodzie, od 1947 redagował "Księgi Rodowodowe Żubrów". W 1951 został zmuszony do rezygnacji ze stanowiska dyrektora Ogrodu Zoologicznego w Warszawie. W latach 1952–1954 wykładał w Państwowej Wyższej Szkole Pedagogicznej w Warszawie.

Jan Żabiński spoczywa wraz ze swoją żoną Antoniną na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kw. 212–III–4).

Upamiętnienie

• W 2007 amerykańska pisarka Diane Ackerman opublikowała książkę The Zookeeper's Wife (w wolnym tłumaczeniu Żona dyrektora ZOO) dotyczącą bohaterskiego zachowania rodziny Żabińskich w czasie wojny. Jest ona oparta głównie na pamiętnikach Antoniny Żabińskiej. W 2009 w wydawnictwie Świat Książki ukazał się polski przekład pod tytułem Azyl. Opowieść o Żydach ukrywanych w warszawskim ZOO.
• Od 1980 Jan Żabiński jest patronem jednej z warszawskich ulic.

Odznaczenia i nagrody

• Krzyż Walecznych, dwukrotnie: 1920 i 1944
• Medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, 1965
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
• Nagroda Miasta Stołecznego Warszawy
• Nagroda im. Brunona Winawera
• Nagroda Polskiego Radia "Złoty Mikrofon"

Publikacje (wybór w kolejności alfabetycznej)

Jan Żabiński wydał ponad 60 książek popularnonaukowych, a także 6 przekładów oraz 32 prace i rozprawy naukowe.

• A czy o tym wiecie?. Warszawa: Książka i Wiedza, 1950.
• Co to było za dziecko.... Warszawa: Nasza Księgarnia, 1960.
• Człowiek jest plastyczny. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1963.
• Czy można żyć bez skóry ?. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1958.
• Czy znasz te zwierzęta. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1952 1953 1954.
• Dziewczynka i myszki. Warszawa: Książka i Wiedza, 1951.
• Futro i jego dostawcy. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1952 1953 1956.
• Gawędy o zwierzętach. Warszawa: Iskry, 1970.Hipopotam i spółka. Warszawa: Czytelnik, 1976.
• Ile tych zwierząt. Warszawa: Czytelnik, 1961.
• Jak pojmować organizm. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1956.
• Jak powstała trąba słonia. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1955.
• Jak się zwycięża. Warszawa: Czytelnik, 1955.
• Jak to bywa u zwierząt. Warszawa: Czytelnik, 1951.
• Karaluch. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1931.
• Komplikacje rodzinne. Warszawa: Czytelnik, 1954.
• Krew. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1956.
• Kto prędzej : (jak poruszają się zwierzęta). Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1951.
• Kto starszy, kto młodszy. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1957.
• Kto z was będzie najlepszym hodowcą królików. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1958.
• Któż by przypuszczał? : to i owo o zwierzętach. Warszawa: Radiowy Instytut Wydawniczy, 1949.
• Na srogim lwie : [pogadanki wygłoszone przed mikrofonem Polskiego Radia]. Warszawa: Radiowy Instytut Wydawniczy, 1949.
• Od płetwy rekina do ludzkiej ręki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1954.
• Odpowiedzi na zagadki biologiczne. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1959.
• Opowiadania o zwierzętach. Warszawa: Iskry, 1971.
• Podobny do ojca czy do dziadka. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1959.
• Popatrz! Gatunki jednak się zmieniają. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1961.
• Porozumienie ze zwierzęciem. Warszawa: Czytelnik, 1953.
• Przekrój przez zoo. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1953.
• Rola ogrodu zoologicznego przy nauczaniu zoologji w szkołach powszechnych i gimnazjach. Łódź: Drukarnia Państwowa, 1933.
• Sami się przekonamy. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1954.
• Skoczek egipski. Warszawa: Biuro Wydawnicze "Ruch", 1963.
• Spiżarnia mrówki. Warszawa: Książka i Wiedza, 1951.
• Świat zwierząt. Warszawa: Czytelnik, 1959.
• To owo o wężach. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1956.
• Tygrys czy jagnię. Warszawa: Książka i Wiedza, 1951.
• U podstaw życia. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1956.
• Uprzykrzeni towarzysze człowieka. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1962.
• Walka o żubra. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1957.
• Wielka rodzina. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1953.
• Z dołu do góry. Warszawa: Czytelnik, 1954.
• Z psychologii zwierząt. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1956.
• Z życia zwierząt. Warszawa: Iskry, 1964.
• Zagadka ewolucjonizmu. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1968.
• Zagadki biologiczne. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1957.
• Zwierzęta domowe i ich dzicy krewniacy. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1950.
• Żywa bateria. Warszawa: Czytelnik, 1956.
• Żywe skamieniałości. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1958.