Jan Kott (ur. 27 października 1914 w Warszawie, zm. 23 grudnia 2001 w Santa Monica) – polski krytyk i teoretyk teatru; poeta, tłumacz, eseista, krytyk literacki, marksista. Autor ponad 30 książek, z których najbardziej znane są jego interpretacje dramatów Szekspira: Szkice o Szekspirze (1961), wydane później w poszerzonej wersji jako Szekspir współczesny (1965), wielokrotnie wznawiane i przetłumaczone na wiele języków, m.in. angielski, niemiecki, francuski, hiszpański, portugalski, grecki i arabski.

Pochodził z mieszczańskiej, od kilku pokoleń spolonizowanej, rodziny żydowskiej. W 1919 roku został ochrzczony (uczęszczał na religię, także do spowiedzi i komunii). W 1927 rozpoczął naukę w gimnazjum w Warszawie. W 1929 założył grupę "Młoda Swastyka" i odbijał na hektografie pismo o tej samej nazwie.

W latach 1932-36 studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim oraz romanistykę na Sorbonie. Równocześnie związał się z Kołem Polonistów UW i Kołem Socjologii Pozytywnej. Na początku studiów wstąpił do Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej, z którego wystąpił w 1934.

Jego debiutem literackim był artykuł Kryzys zamiłowań estetycznych w piłsudczykowskiej "Kuźni Młodych" z 1932. W 1934 wraz z Ryszardem Matuszewskim i Włodzimierzem Pietrzakiem założył Klub Artystyczny „S” w wydawnictwie Hoesicka, do czego namówił ich pracujący w księgarni wydawnictwa subiekt Adam Bromberg. Działalność w Kole Polonistów, zdominowanym przez marksistę Stefana Żółkiewskiego, miała duże znaczenie w kształtowaniu światopoglądu Kotta (wówczas wziął udział w nielegalnej demonstracji komunistycznej, za co przesiedział kilka dni w areszcie). W 1936 przeszedł kurs podchorążówki w Zambrowie. Po odbyciu rocznej służby pracował krótko w Państwowym Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych. W czerwcu 1939 poślubił Lidię Steinhaus, córkę Hugona.

Uczestniczył w kampanii wrześniowej 1939. Następnie mieszkał w Warszawie, po stronie aryjskiej, ukrywając swoje żydowskie pochodzenie. Od 1943 był członkiem PPR, od 1944 oficerem AL i redaktorem konspiracyjnego czasopisma "Młoda Demokracja".

Po wojnie blisko związany z władzą komunistyczną, współzałożyciel i redaktor lewicowego tygodnika "Kuźnica" – organu PPR dla intelektualistów. (1945-48). W 1948 współzałożyciel Instytutu Badań Literackich PAN. Był członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej[1]. W latach pięćdziesiątych atakował "wrogów" socjalizmu – od Kościoła katolickiego, zbrojnego podziemia i gen. Andersa po "reakcyjnych" twórców. Dyskredytował m.in. dorobek Zygmunta Krasińskiego, Stanisława Wyspiańskiego, Stefana Żeromskiego, Henryka Sienkiewicza i Josepha Conrada. Gwałtownie atakował wymowę Lorda Jima Conrada, widząc w głoszonych w nim ideałach heroizmu i honoru wzór "niebezpiecznej" ideologii, wyznawanej później przez żołnierzy AK, którą oskarżał o faszyzację. Krytykował Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego, uważając je za groźną książkę, na której wychowało się pokolenie kondotierów. Ewa Siedlecka, wspominając o jego działalności we wczesnych latach 50., określiła go mianem "cynicznego młodego marksisty".

Po V Zjeździe Związku Literatów Polskich w 1949 r., który uczynił socrealizm obowiązującą doktryną, skoncentrował na działalności dydaktycznej oraz badaniu twórczości Stanisława Trembeckiego. Był profesorem Uniwersytetu Wrocławskiego (1949-1952) i Uniwersytetu Warszawskiego (1952-1969). W 1957 wystąpił z PZPR i związał się ze środowiskami kontestującymi rzeczywistość PRL-u, a w 1964 podpisał List 34 skierowany przeciwko cenzurze. W działalności krytycznoliterackiej skoncentrował się na Szekspirze, stając się z czasem światowej sławy znawcą tematu.

W 1966 wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie wykładał na Uniwersytecie Yale i Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Po wydarzeniach marca 1968 został przez władze PRL pozbawiony tytułu profesora i wystąpił o azyl w USA. Od 1969 wykładał na Nowojorskim Uniwersytecie Stanowym w Stony Brook (do emerytury w 1983). W 1979 roku otrzymał obywatelstwo amerykańskie. Publikował książki i artykuły, m.in. w "The New Republic", "Partisan Review", "The New York Review", "Theater Quarterly" czy "The Drama Review", współpracował też z londyńskimi "Wiadomościami" . W 1976 został głównym dramaturgiem w Burgtheater w Wiedniu. Po przejściu na emeryturę wykładał jeszcze w The Getty’s Center w Santa Monica. Członek honorowy Modern Language Association of America, członek prestiżowego Stowarzyszenia Phi Beta. W ostatnich latach życia publikował w "Tygodniku Powszechnym", "Zeszytach Literackich", "Dialogu" i "Twórczości". Był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.

Archiwum Jana Kotta znajduje się w Archiwum Emigracji w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu.

W 1949 roku Prezydent RP Bolesław Bierut nadał mu Order Sztandaru Pracy II klasy.

Publikacje

• Podwojony świat (1936) (zbiór wierszy)
• Mitologia i realizm. Szkice literackie (1946)
• Węgiel (1946) (publicystyka)
• Po prostu. Szkice i zaczepki (1946)
• O społecznym awansie (1947) (publicystyka)
• O "Lalce" Bolesława Prusa (1948)
• Szkoła klasyków (1949)
• Nowy Świętoszek (1950) (komedia, razem ze Stanisławem Dygatem)
• Trembecki w świetle rękopisów i pierwodruków (1950)
• Trwałe wartości literatury polskiego Oświecenia (1951)
• Wiktor Hugo – pisarz walczący (1952)
• Jak wam się podoba (recenzje teatralne, cz. 1 – 1955, cz. 2 – 1957, cz. 3 – 1962)
• Postęp i głupstwo. Szkice (t. 1. Publicystyka. Notatki z podróży 1945-1956, tom 2. Krytyka literacka. Wspomnienia 1945-1956, 1956)
• Szkice o Szekspirze (1961)
• Szekspir współczesny (1965)
• Aloes. Dzienniki i małe szkice (1969)
• Zjadanie bogów. Szkice o tragedii greckiej (1986)
• Kamienny potok. Szkice (1981)
• Przyczynek do biografii (1990)
• Pisma wybrane (tom 1-3, 1991)
• Płeć Rozalindy. Interpretacje. Marlowe, Szekspir, Webster, Büchner, Gautier (1992)
• Nowy Jonasz i inne szkice (1994)
• Bajeczki dla Lidusi (1994)
• Kadysz. Strony o Tadeuszu Kantorze (1997)
• Lustro. O ludziach i teatrze (2000)
• Powiastki dla wnuczek (2002)
• tłumaczenie Ladacznicy z zasadami Sartre'a

Najważniejsze nagrody

• Nagroda Państwowa II stopnia w dziedzinie literatury
• 1964 – Nagroda im. Herdera
• 1985 – amerykańska nagroda George'a G. Nathana dla najlepszego krytyka teatralnego roku
• 1988 – nagroda Sekcji Krytyków Teatralnych Polskiego Ośrodka ITI (Międzynarodowego Instytutu Teatralnego) za Zjadanie bogów