Iwan Jakowycz Franko, ukr. Іван Якович Франко [iβˈɑn ˈjɑkoβɪt͡ʃ frɑnkˈɔ] (ur. 27 sierpnia 1856 w Nahujowicach, zm. 28 maja 1916 we Lwowie) – ukraiński poeta i pisarz, slawista, tłumacz, działacz społeczny i polityczny; obok Tarasa Szewczenki uważany jest za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli ukraińskiej myśli politycznej i literatury.

Życie i działalność

• Pochodził z rodziny chłopskiej. Jego ojciec Jakiw Franko był kowalem wiejskim, natomiast matka , Maria Kulczycka pochodziła z zubożałej ruskiej szlachty.
• Uczył się w szkole powszechnej w sąsiedniej Jasienicy Solnej, następnie w gimnazjum w Drohobyczu, które ukończył w 1875.
• 1875 – Rozpoczął studia na Uniwersytecie Lwowskim (filologia klasyczna, język i literatura ukraińska).
• Będąc na pierwszym roku studiów wydrukował na łamach studenckiego czasopisma Druh swoją pierwszą powieść Petrije i Doboszczukowie oraz wydał pierwszy tomik wierszy Ballady i opowiadania. W rok po przybyciu do Lwowa zaczął ogłaszać na łamach almanachu Dnistrianka cykl tzw. opowiadań borysławskich.
• 1877 – Został aresztowany i oskarżony o propagandę socjalistyczną. Powodem aresztowania były kontakty z Erazmem Kobylańskim (Michałem Koturnickim), delegowanym przez koło studentów polskich w Petersburgu za granicę dla zorganizowania nielegalnego przerzutu literatury socjalistycznej ze Szwajcarii do Rosji. Na ławie oskarżonych, oprócz Kobylańskiego i Franki zasiedli: Edmund Brzeziński, Bolesław Limanowski oraz Ukraińcy: Mychajło Pawłyk i Ostap Terlecki. Był to pierwszy wielki proces socjalistyczny w Galicji.
• Po wypuszczeniu z więzienia nawiązał bliskie kontakty z socjalistami polskimi i stał się głośnym popularyzatorem marksizmu. Tłumaczył na język ukraiński fragmenty Kapitału Marksa i Anty-Dühringa Engelsa
• Uczestniczył w redagowaniu miesięcznika literacko-naukowego Hromadśkyj Druh, wszedł do lwowskiego Komitetu Socjalistycznego i redakcji polskiego organu robotniczego we Lwowie Praca. W Komitecie tym współpracował z Bolesławem Czerwieńskim, Bolesławem Limanowskim, Antonim Mańkowskim i ukraińskim działaczem społecznym Mychajłą Pawłykiem. Dziełem Komitetu było przygotowanie w 1881 programu socjalistów galicyjskich, który propagował solidarność proletariatu galicyjskiego z klasą robotniczą innych krajów oraz głosił ideę walki o poprawę bytu mas pracujących kraju.
• 1880 – Drugie aresztowanie, trzymiesięczne uwięzienie w Kołomyi
• 1887 – Jako stały współpracownik wszedł do redakcji polskiego dziennika Kurier Lwowski (pracował tam dziesięć lat). Redakcją pisma kierowali Henryk Rewakowicz i Bolesław Wysłouch, uczestnik powstania styczniowego, organizator ruchu ludowego w Galicji. Franko zaprzyjaźnił się z nimi i brał czynny udział w życiu społeczno-politycznym polskich środowisk Galicji, zwłaszcza w organizowaniu ruchu socjalistycznego i ludowego. Na łamach Kuriera Lwowskiego opublikował setki artykułów na tematy społeczne, polityczne, gospodarcze, kulturalne i literackie. Swoje prace naukowe drukował nie tylko w prasie ukraińskiej i polskiej, ale także niemieckiej, czeskiej, węgierskiej, rosyjskiej i innych.
• 1889 – Trzecie aresztowanie tuż przed wyborami do sejmu galicyjskiego
• 1890 – Wraz z Mychajłem Pawłykiem założył Rusko-Ukraińską Partię Radykalną, pierwsze w Galicji ukraińskie ugrupowanie polityczne o ideologii socjalistycznej.
• 1890 – Wyjechał do Czerniowiec a później do Wiednia na studia, uwieńczone w 1893 uzyskaniem stopnia doktora filozofii.
• Po powrocie do Lwowa rozpoczął starania o uzyskanie docentury w tamtejszym uniwersytecie. Mimo chlubnie przeprowadzonej habilitacji stanowiska tego nie otrzymał na skutek oporu reakcyjnych kół własnego społeczeństwa oraz administracji galicyjskiej.
• Współredagował organy prasowe partii radykalnej – Narod,Chliborob, występował na wiecach organizowanych przez radykałów, pisywał do prasy politycznej krajowej i wiedeńskiej.
• W latach 1895, 1897 i 1898 kandydował do sejmu krajowego Galicji, jednak bez powodzenia.
• Od 1894 ściśle współpracował na niwie Naukowego Towarzystwa im. Szewczenki z przybyłym do Lwowa Mychajłem Hruszewskim. Towarzystwo to stało się w przededniu I wojny światowej ukraińską akademią nauk.
• Działalność polityczna Franki, zarówno na gruncie ukraińskim, jak polskim, ściągała na niego czasami nienawiść i szykany ze strony obu narodowości. Skutkowało to głównie atakami słownymi na poetę. Krąg jego ideowych wrogów poszerzał się coraz bardziej, z czasem ogarnął również koła liberalne. Do znacznego zaostrzenia w stosunkach polsko-ukraińskich doszło po ogłoszeniu drukiem przez Iwana Frankę w 1897 w czasopiśmie wiedeńskim "Die Zeit" artykułu zatytułowanego Poeta zdrady (Ein Dichter des Verrates), w którym Franko zarzucał Adamowi Mickiewiczowi kult walenrodyzmu. Wystąpienie to okazało się jedną z najbardziej przykrych i najdotkliwszych w skutkach pomyłek pisarza, tym bardziej, że zarzuty podnoszone przez niego na polskiego poetę były tym dziwniejsze, że przecież Franko był znakomitym znawcą literatury polskiej. Po ukazaniu się tego artykułu w Die Zeit zamknęły się przed nim podwoje redakcji Kuriera Lwowskiego. Równocześnie wywołało to falę krytyki i oburzenia zarówno ze strony Polaków, jak i społeczeństwa ukraińskiego[1].
• Nagonka ta spowodowała, że zamykał się coraz szczelniej w pracy naukowej i literackiej. Od 1898 redagował ukraińskie czasopismo Literaturno-naukowyj Wisnyk. Na jego łamach ogłaszał przekłady wierszy i poematów Mickiewicza. Entuzjastyczne wzmianki o wartościach moralnych polskiego poety zaczęły się ukazywać także w jego pracach historyczno-literackich. Dla współczesnych był to dowód, że artykuł w Die Zeit stanowił przykrą pomyłkę i że ukraiński pisarz żywił głęboki kult dla polskiego wieszcza narodowego jako wyraziciela najszczytniejszych dążeń narodu polskiego.
• Ostatnie lata życia spędził w przygnębieniu i ciężkiej chorobie. Mimo to nie zaprzestawał pracy. Gdy nie mógł już utrzymać pióra w ręku, dyktował synom swoje utwory literackie, artykuły publicystyczne i studia naukowe. Już w czasie I wojny światowej, niedługo przed śmiercią, podyktował wiersz Nie milcz wymierzony przeciw bezsensownej rzezi i szowinistycznym nastrojom.
• Zmarł we Lwowie, został pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim.

Dorobek pisarski

Iwan Franko napisał przeszło 5 tysięcy pozycji bibliograficznych. Należą do nich:

• wiersze i poematy,
• powieści i nowele,
• dramaty,
• przekłady z literatur obcych na język ukraiński i z literatury ukraińskiej i rosyjskiej na języki obce,
• studia naukowe w języku ukraińskim, polskim, rosyjskim, niemieckim, czeskim, francuskim, angielskim i węgierskim,
• wydania tekstów literatury staroruskiej i zbiory oryginalnej twórczości poetyckiej ludu ukraińskiego,
• tysiące artykułów publicystycznych, obejmujących najszerszy zakres zagadnień społecznych, politycznych, ekonomicznych i ogólnokulturalnych.

Poważną część prac literackich, naukowych i publicystycznych napisał Franko i ogłosił po polsku.

Jego poezja odznacza się ogromnym bogactwem tematów oraz nieznaną dotychczas w literaturze ukraińskiej różnorodnością form.

• 1887 – Ze szczytów i nizin jeden z najwybitniejszych zbiorków poetyckich, zawierający wiersze drukowane poprzednio w czasopismach Hromadśkyj Druh, Dzwin, Mołot, Świt; w 1893 uzupełnił ten zbiorek nowymi utworami o treści rewolucyjnej: Hymn, Kamieniarze i Dumy proletariusza
• 1896 – zbiorek poetycki Przewiędle liście. Jest to głęboko osobista liryka, nie pozbawiona akcentów buntu
• 1898 – tomik wierszy Mój szmaragd, utrzymany po części w stylu starych ruskich przypowieści i legend; w tomiku tym znowu zabrzmiały nuty rewolucyjne, wymierzone zwłaszcza przeciw ideologom ukraińskiego nacjonalizmu
• 1905 – tomik wierszy Semper tiro, poświęcony liryce filozoficznej

• 1887 – Pańskie żarty
• 1902 – Iwan Wyszeński
• 1905 – Mojżesz – poemat ukazujący biblijnego Mojżesza wyprowadzającego lud żydowski z krainy niewoli i przypłacającego życiem chwilę słabości i zwątpienia, odznacza się głębią, iście proroczym nastrojem i doskonałością formy

Znając życie robotników borysławskiego zagłębia naftowego, poświęcił im dwie powieści:

• Boa constrictor
• Borysław się śmieje.

oraz cykl opowiadań:

• Nafciarz,
• Przy pracy,
• Połujka
• Owczarz.

Napisał też powieść historyczną

• Zachar Berkut

oraz dwie, napisane po polsku powieści, w których przedstawił życie drobnomieszczaństwa i inteligencji:

• Lelum i Polelum (1888)
• Dla ogniska domowego (1892)

Odrębne miejsce zajmuje w jego twórczości wielka powieść społeczna Filary społeczeństwa wymierzona przeciw ziemiaństwu i pseudodemokratom wciskającym się między lud i starającym się ubijać tam swoje interesy polityczne. Powieść tę oparł Franko na głośnym w jego czasach procesie tzw. kukizowskim, w którym na ławie oskarżonych zasiadła ziemiańsko-arystokratyczna rodzina, oskarżona o zabójstwo w celach rabunkowych greckokatolickiego proboszcza.

W latach dziewięćdziesiątych zajął się Franko dramatem. Napisał wówczas sztukę Skradzione szczęście, jeden z najlepszych dramatów w literaturze ukraińskiej z życia zapadłej wsi huculskiej z jej nędzą, ciemnotą i tragicznymi powikłaniami.

Franko był też najwybitniejszym w swoim czasie przedstawicielem ukraińskiej literatury dla dzieci i młodzieży. Napisał dla nich kilka nowel (najczęściej opartych na przeżyciach z własnego dzieciństwa), wierszy, poematów o dużej wartości artystycznej i wychowawczej.

Kontakty z Polakami

Od wczesnej młodości utrzymywał bliskie stosunki osobiste z przedstawicielami kultury polskiej. Korespondował z Elizą Orzeszkową, przez szereg lat przyjaźnił się z Janem Kasprowiczem, kilkakrotnie wypowiadał się w druku o Henryku Sienkiewiczu. Po raz pierwszy w krytyce literackiej potraktował w sposób właściwy problem chłopski w twórczości Marii Konopnickiej i Bolesława Prusa. Zajmował się też problemami polskiego pozytywizmu. Jedną z najciekawszych prac Franki na temat współczesnej literatury polskiej była jego recenzja Placówki Prusa. Z punktu widzenia tematyki chłopskiej oceniał również poezję Kasprowicza. Jako historyk literatury poświęcił wiele uwagi polskiej poezji średniowiecznej, literaturze XVI i XVII wieków, twórczości Seweryna Goszczyńskiego, Józefa Bohdana Zaleskiego, Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego.