Stary cmentarz żydowski w Gliwicach – kirkut znajdujący się przy ul. Na Piasku w Gliwicach. Stanowi on najstarszy zachowany zabytek kultury żydowskiej w tym mieście.

Założenie

Cmentarz położony jest w centrum miasta, między ul. Na Piasku (wejście), torami kolejowymi i kamienicami przy ul. Okopowej. Zajmuje powierzchnię 0,63 ha.

Do dziś przetrwało około 500 nagrobków. Ustawiano je w równych rzędach. Dominowały macewy wykonane z szarego piaskowca, zwieńczone trójkątnie lub półkoliście, na których znajdowały się inskrypcje w języku hebrajskim lub niemieckim i hebrajskim. Zdobiono je również starotestamentowymi symbolami. Najstarsze nagrobki posiadają inskrypcje zrobione w rycie wypukłym w języku hebrajskim. Najokazalszym jest grobowiec rodziny Meyerów. Na cmentarzu spoczywają również m.in. członkowie rodziny Troplowitz, Frankel, Freud i Froehlich. W części dla dzieci pochowano m.in. rodzeństwo Edyty Stein.

Przy głównym wejściu znajdują się ruiny domu przedpogrzebowego.

Historia

Cmentarz powstał w 1815 na terenie zakupionym przez gminę żydowską w 1795 r. Początkowo znajdował się na przedmieściu Piasek, poza obszarem zabudowanym. Po uruchomieniu linii kolejowej z Wrocławia do Mysłowic (1845-48) i budowie dworca kolejowego w Gliwicach cmentarz znalazł się w bezpośrednim sąsiedztwie tych dwóch obiektów.

Ostatniego pochówku dokonano w 1937 r. kiedy to pochowano Ernestinę Hahn, nekropolię zaś zamknięto definitywnie w 1953 r. Po 1945 r. nagrobki zrobione z wartościowych kamieni rozkradano i wykorzystywano jako surowiec budowlany. Cmentarz został odebrany gminie żydowskiej w 1956 r., a latach 70-tych założono jego likwidację w związku z planowaną budową estakady nad torami kolejowymi w osi ulic Dworcowej i Tarnogórskiej. Do likwidacji ostatecznie nie doszło ze względu na wartość historyczną i artystyczną obiektu.

Po II wojnie światowej w budynku dawnego domu przedpogrzebowego znajdował się warsztat stolarski, a następnie świetlica.

Od 2010 r., z inicjatywy stowarzyszenia na rzecz Dziedzictwa kulturowego w Gliwicach „Pamięć – Zikaron” cmentarz jest okresowo udostępniany dla zwiedzających.