Friedrich Dürrenmatt (ur. 5 stycznia 1921 w Konolfingen koło Berna, zm. 14 grudnia 1990 w Neuchâtel) - szwajcarski dramaturg, prozaik, eseista i teoretyk teatru, piszący w języku niemieckim. Jego dramaty szczególnie charakteryzuje groteska, deformacja rzeczywistości i stawianie w swych utworach ważnych pytań moralno-filozoficznych. Twórca słuchowisk (znanych także w Polsce), powieści i nowel kryminalnych.

Friedrich Dürrenmatt urodził się 5 stycznia 1921 roku w Konolfingen, wsi położonej w szwajcarskim kantonie Berno. Jego dziadkiem był polityk Ulrich Dürrenmatt, jego ojciec był protestanckim pastorem. Trzy lata później urodziła się siostra Verena. W 1935 rodzina przeprowadziła się do Berna, co uwarunkowane było czynnikami gospodarczymi. Światowy kryzys gospodarczy był w tym czasie odczuwalny także w Szwajcarii, a średnie mieszczaństwo zubożało. Friedrich Dürrenmatt uczęszczał do gimnazjum w Bernie (Berner Freie Gymnasium), później do Humboldtianum, gdzie w roku 1941 zdał egzaminy maturalne. Nie był wyróżniającym się uczniem (Ocena końcowa - dostateczna), a czas szkolny określał jako najgorszy okres swojego życia. Późniejsza zmiana placówki była spowodowana słabymi ocenami, nieodpowiednim sposobem prowadzenia zajęć i złymi relacjami z nauczycielami. Dürrenmatt był w 1941 roku członkiem tzw. Fröntler-Vereinigung, jak sam potem przyznawał z powodu chęci zdystansowania się od swego ojca.

Jeszcze w Konolfingen zaczął malować i rysować, z czego nie zrezygnował przez resztę życia. Ilustrował także swoje dzieła, sporządzał szkice, częściowo także całe scenografie. Jego obrazy były wystawiane w 1976 i w 1985 w Neuenburgu, a w roku 1978 w Zurychu. Mimo swoich zdolności malarskich, w roku 1941 podjął studia filozofii, nauk ścisłych i germanistyki, początkowo w Zurychu, by już po pierwszym semestrze przenieść się do Berna, gdzie mieszkał ze swoimi rodzicami w mansardzie przy Laubeggstrasse. Sam zdobił ją obrazami ściennymi, które zostały odkryte znacznie później i odrestaurowane w latach 90. W roku 1945 zakończył studia, rozpoczętej rozprawy doktorskiej o Sørenie Kierkegaardzie jednak nie zdał.

Jego pierwsze opublikowane dzieło z lat 1945/46 to Anabaptyści. Premiera odbyła się w roku 1947. Również w 1947 ożenił się z aktorką Lotti Geissler i przeniósł się wraz z nią do Ligerz. Tam powstała powieść kryminalna Sędzia i jego kat zawierająca odniesienia do pobliskich miejscowości kantonu jak choćby Lamboing. Dzieło to należy do kanonu lektur w niemieckojęzycznych szkołach.

Dürrenmatt jako wolny pisarz zmagał się w początkowych latach twórczości z problemami finansowymi. Sytuacja rodziny poprawiła się w 1952, zwłaszcza dzięki niemieckim towarzystwom radiowym, które wyprodukowały kilka słuchowisk. Ponadto jego stałym wydawcą zostało w tym czasie Verlag der Arche. Autor zaczął pisać powieści detektywistyczne, które pojawiały się w częściach na łamach Der Schweizerische Beobachter. W roku 1952 małżeństwo nabyło rezydencję w Neuchâtel.

W 1952 Dürrenmatt napisał sztukę teatralną Małżeństwo pana Mississippi, dzięki której odniósł swój pierwszy sukces na niemieckich scenach. Międzynarodową sławę przyniosła mu Wizyta starszej pani, a komedią Fizycy pisarz świętował największy sukces w swej karierze. Za twórczość, na którą składały się sztuki teatralne, powieści detektywistyczne, opowiadania, słuchowiska i eseje, otrzymywał wiele nagród. Wśród nich były Preis der Welti-Stiftung für das Drama za sztukę Anabaptyści, Nagroda im. Schillera miasta Mannheim, Nagroda Szwajcarskiej Fundacji Schillera i Buber-Rosenzweig-Medaille. W 1969 otrzymał honorowy tytuł doktorski na Uniwersytecie Filadelfia, a później także tytuły honorowe w Jerozolimie i Nicei. Lata 60. to najbardziej udany okres kariery pisarza, co zawdzięczał przede wszystkim swoim sztukom teatralnym.

Autor poświęcał się także praktycznej pracy teatralnej, początkowo na scenach w Bazylei, następnie w Zurychu oraz w Düsseldorfie. Tam też odbyły się dwie premiery Porträt eines Planeten i Titus Andronicus. Inscenizował liczne przedstawienia swoich sztuk, jak np. Meteor w 1978 w Wiedniu.

Szczególnie dużo odznaczeń otrzymał w latach 80., między innymi Wielką Austriacką Nagrodę Państwową za Literaturę Europejską i Nagrodę im. Georga Büchnera.

Jako autor zajmujący w swoich esejach i rozprawach krytyczne stanowisko wobec społeczeństwa, podejmował się także oceny polityki międzynarodowej, czego przykładami są: Ameryka, tekst prasowy Wstawiam się za Izraelem (1973) oraz rozprawa z okazji setnej rocznicy urodzin Albert Einsteina w Zurychu. W 1990 wygłosił dwie przemowy o Václavie Havlu i Michaile Gorbatschowie, które ukazały się pod tytułem Nadzieja Kanta.

29-tomowe wydanie jego dzieł ukazało się w 1980 w wydawnictwach Arche Verlag oraz w Diogenes Verlag. Wiele książek było przez Dürrenmatta opracowywanych ponownie. Swojej twórczości autorskiej nigdy nie uważał za zakończonej. W ramach przygotowań do obszernego wydania jego dzieł w roku 1980, Dürrenmatt rozmyślał intensywnie nad swoją pracą twórczą, stworzonymi literackimi figurami i miejscami. Wynikiem tego było 9-częściowe dzieło Geschichte meiner Schriftstellerei bzw. Stoffes, opublikowane w dwóch tomach. Kontynuacja została wydana pośmiertnie w 1992 pod tytułem Gedankenfuge eine Fortsetzung der Stoffe.

W roku 1983 umarła jego żona Lotti. W roku 1984 Dürrenmatt poślubił aktorkę, producentkę filmową i dziennikarkę Charlotte Kerr. Wspólnie wydali film Porträt eines Planeten i sztukę teatralną Rollenspiele. Dürrenmatt zmarł 14 grudnia 1990 roku w Neuenburgu w wieku 69 lat. Charlotte Kerr opublikowała wspomnienia z ich wspólnego okresu w książce pod tytułem Kobieta w czerwonym płaszczu. Za zgodą wdowy Dürrenmatt został pośmiertnie przyjęty do Loży Lorda Jima.

Teoria dramatu

Podobnie jak Bertolt Brecht (1898–1956), którego teorie dotyczące epickiego teatru Dürrenmatt studiował, chciał on wytworzyć u widzów dystans do zdarzeń na scenie. Widz nie powinien pozostawać w roli pasywnego odbiorcy, lecz powinien być zachęcony do samodzielnych przemyśleń. W tym celu Dürrenmatt preferował środek stylistyczny zwany wyobcowaniem. Wszystko co jest powszechnie uznawane, powinno być podawane w wątpliwość, na jaw wychodzi sprzeczność struktur społecznych. Tak samo charakterystyczne są elementy tragiczno - groteskowe, a więc połączenie rzeczy pozornie całkowicie odmiennych. W przeciwieństwie do Brechta nie prezentował on jednak czynników światopoglądowych (w wypadku Brechta: marksizm). Dürrenmat stworzył typ tragikomedii, formy mieszanej z tragedii i komedii, który według niego jest "jedyną dramatyczną formą, aby dziś wyrazić tragizm. W tragedii, pisał dalej w swoim tekście Problemy teatru z 1955 roku, zakłada się: winę, konieczność, umiar, przejrzystość i odpowiedzialność, aby osiągnąć jej cel, jakim jest oczyszczenie jednostki. W nieprzejrzystości świata wina się zaciera i znika, nowoczesność zrównuje się z groteskowością.

Centrum Dürrenmatta

W Neuchâtel w dawnym domu pisarza powstało Centrum Dürrenmatta, gdzie wystawiane są zarówno dzieła literackie, jak i niektóre jego obrazy. Dom ten, położony nad miastem, Friedrich Dürrenmatt nabył w roku 1952 i mieszkał tam aż do swojej śmierci 14 grudnia 1990 roku. W niektórych dziełach wspominał on życie w zachodniej Szwajcarii, blisko granicy niemiecko-francuskiej, szczególnie jednak fakt, że od roku 1952 żył w części francuskojęzycznej, tworząc jednak w języku ojczystym - niemieckim. Po jego śmierci rezydencja została przystosowana i rozbudowana na potrzeby muzeum, które zostało oficjalnie otwarte we wrześniu 2000 roku. Samo centrum Dürrenmatta jest wzniesione wokół jego domu. Można tam obejrzeć między innymi jego bibliotekę. W muzeum jest prezentowana twórczość literacka i malarska autora. Oprócz licznych eksponatów (jak odręczne szkice dzieł czy liczne obrazy) oferuje ono zwiedzającym regularne wydarzenia kulturalne i wystawy sztuki.

Twórczość (wybór)

Dramaty

• Der Alte (1945)
• Der Blinde (1945)
• Anabaptyści (Es steht geschrieben, 1947)
• Romulus Wielki (Romulus der Große, 1950)
• Małżeństwo pana Mississippi (Die Ehe des Herrn Mississippi, 1952)
• Anioł zstąpił do Babilonu (Ein Engel kommt nach Babylon, 1953)
• Jesienny wieczór (Abendstunde im Spätherbst, 1956)
• Wizyta starszej pani (Der Besuch der alten Dame, 1956)
• Frank V. Opera banku prywatnego (Frank der Fünfte. Oper einer Privatbank, 1959)
• Fizycy (Die Physiker, 1962)
• Meteor (Der Meteor, 1966)
• Król Jan według Szekspira (König Johann nach Shakespeare, 1968)
• Play Strindberg (1969)
• Wspólnik (Der Mitmacher, 1972)
• Zwłoka (Die Frist, 1977)
• Achterloo (1983) - groteska polityczna z aluzjami do polskiego stanu wojennego
• Achterloo IV (1988)

Słuchowiska

• Nocna rozmowa z człowiekiem, którym się gardzi(1951)
• Herkules i stajnia Augiasza (Herkules und der Stall des Augias, 1954)
• Proces o cień osła (1958)
• Sobowtór (1967)

Powieści i opowiadania

• Sędzia i jego kat (Der Richter und sein Henker, 1950)
• Podejrzenie (Der Verdacht, 1951)
• Tunel (Der Tunnel, 1952)
• Grek szuka Greczynki (Grieche sucht Griechin - Eine Prosakomödie) (1955)
• Kraksa (Die Panne, 1956)
• Obietnica (Das Versprechen. Requiem auf den Kriminalroman)(1958)
• Upadek (Der Sturz. Erzählung, 1971)
• Organa sprawiedliwości (Justiz, 1985)
• Zlecenie, albo o obserwacji obserwatora obserwatorów (Der Auftrag oder vom Beobachten des Beobachters der Beobachter) (1986)
• Dolina pomieszania (Durcheinandertal, 1989) (wyd. polskie 1997)

Nagrody za twórczość

• 1948 - Preis der Welti-Stiftung für das Drama
• 1959 - Nagroda im. Schillera miasta Mannheim (Schillerpreis der Stadt Mannheim)
• 1960 - Nagroda Szwajcarskiej Fundacji Schillera (Der Grosse Schillerpreis der Schweizerischen Schillerstiftung)
• 1969 - Wielka Nagroda Literacka kantonu Berno
• 1977 - Buber-Rosenzweig-Medaille
• 1983 - Wielka Austriacka Nagroda Państwowa za Literaturę Europejską (Der Österreichische Staatspreis für Europäische Literatur)
• 1985 - Bawarska Nagroda im. Jean-Paula
• 1986 - Nagroda im. Georga Büchnera (der Georg-Büchner-Preis)

Ekranizacje

• 1958 - W biały dzień (Es geschah am hellichten Tag, reż. Ladislao Vajda) - materiał wyjściowy, nie ekranizacja powieści
• 1964 - Wizyta starszej pani (Der Besuch der alten Dame, reż. Bernhard Wicki)
• 1966 - Grieche sucht Griechin (reż. Rolf Thiele)
• 1969 - Play Strindberg
• 1970 - Getting Away with Murder
• 1975 - Sędzia i jego kat (scen.Friedrich Dürrenmatt ; wyk. Maximilian Schell, Robert Shaw, Jon Voigt, Jacqueline Bisset, Friedrich Dürrenmatt )
• 1982 - Deadly Games (reż. R. Michael Stringer)
• 1984 - Cumartesi Cumartesi
• 1992 - Hieny (Hyènes, reż. Djibril Diop Mambéty)
• 1993 - Justiz (reż. Hans W. Geissendörfer)
• 1994 - Upadek (Der Sturz, reż. Krzysztof Magowski) - Teatr Telewizji
• 1994 - Zimne światło dnia (Tod im kalten Morgenlicht / The Cold Light of Day, reż. Rudolf van den Berg)
• 1997 - Śmierć w biały dzień (Es geschah am hellichten Tag, reż. Bernd Eichinger ; Nico Hofmann)
• 2001 - Obietnica (The Pledge, reż. Sean Penn)