Franciszek Józef I, niem. Franz Joseph I, węg. I. Ferenc József (ur. 18 sierpnia 1830 w pałacu Schönbrunn koło Wiednia, zm. 21 listopada 1916 tamże) – przedstawiciel domu habsbursko-lotaryńskiego, od 1848 cesarz Austrii i apostolski król Węgier (koronowany w 1867).

Oficjalny tytuł (po 1867)

Franciszek Józef I z Bożej Łaski cesarz Austrii,
apostolski król Węgier,
król Czech, Dalmacji, Chorwacji, Slawonii, Galicji, Lodomerii i Ilyrii,
król Jerozolimy etc, etc...
arcyksiążę Austrii,
wielki książę Toskanii i Krakowa,
książę Lotaryngii, Salzburga, Styrii, Karyntii, Krainy i Bukowiny,
wielki książę Siedmiogrodu,
margrabia Moraw,
książę Górnego i Dolnego Śląska, Modeny, Parmy, Piacenzy, Guastalli, Oświęcimia i Zatora,
Cieszyna, Frulii, Raguzy i Zadaru,
uksiążęcony hrabia Habsburga i Tyrolu, Kyburga, Gorycji i Gradiszki,
książę Trydentu i Brixen,
margrabia Łużyc Dolnych i Górnych oraz Istrii,
hrabia Hohenembs, Feldkirch, Bregenz, Sonnenbergu,
pan Triestu, Cattaro i Marchii Słoweńskiej,
wielki wojewoda województwa Serbii, etc, etc, ...

W oryginale:

Von Gottes Gnaden Kaiser von Österreich;
Apostolischer König von Ungarn;
König von Böhmen, von Dalmatien, Kroatien, Slawonien, Galizien, Lodomerien und Illyrien;
König von Jerusalem etc.
Erzherzog von Österreich;
Großherzog von Toskana und Krakau;
Herzog von Lothringen, von Salzburg, Steier, Kärnten, Krain und der Bukowina;
Großfürst von Siebenbürgen;
Markgraf von Mähren;
Herzog von Ober- und Nieder-Schlesien, von Modena, Parma, Piacenza und Guastalla,
von Auschwitz und Zator, von Teschen, Friaul, Ragusa und Zara;
gefürsteter Graf von Habsburg und Tirol, von Kyburg, Görz und Gradiska;
Fürst von Trient und Brixen;
Markgraf von Ober- und Nieder-Lausitz und in Istrien;
Graf von Hohenembs, Feldkirch, Bregenz, Sonnenberg etc.;
Herr von Triest, von Catarro und auf der windischen Mark;
Großwoiwode der Woiwodschaft Serbien etc. etc.

1830-1848. Przerwana młodość

Franciszek Józef był najstarszym synem arcyksięcia Franciszka Karola, brata i następcy cesarza Ferdynanda I oraz Zofii Wittelsbach, księżniczki bawarskiej. Miał czworo rodzeństwa:

• Maksymiliana Ferdynanda Józefa (1832-1867) – cesarza Meksyku
• Karola Ludwika (1833-1896) – arcyksięcia
• Marię Annę (1835-1840) – arcyksiężniczkę
• Ludwika Wiktora (1842-1919) – arcyksięcia

Wychowywał się w pałacu Schönbrunn, odebrał staranne wykształcenie (posługiwał się kilkoma językami; umiał także wypowiedzieć kilka słów po polsku, choć w oficjalnych kontaktach używał tylko niemieckiego i węgierskiego) oraz już w młodych latach przeszedł szkolenie wojskowe.

Dramatyczne wydarzenia Wiosny Ludów w monarchii habsburskiej uświadomiły otoczeniu cesarskiemu konieczność zmian. Cesarz Ferdynand I, zwany Dobrotliwym, był bowiem osobą chorą, o bardzo ograniczonych możliwościach umysłowych i nie sprawującą praktycznie władzy. Zdecydowano się zatem skłonić Ferdynanda do abdykacji. W takiej sytuacji korona przypadałaby wg zasad dziedziczenia jego bratu, Franciszkowi Karolowi. Zgodzono się jednak co do tego, że tron powinna objąć osoba młoda i pozbawiona zobowiązań wobec zrewoltowanych ludów monarchii. W takiej sytuacji Franciszek Karol zrezygnował z korony na rzecz swego najstarszego syna, Franciszka Józefa (początkowo nowy monarcha miał być znany jako Franciszek II, ale uznano, że Franciszek Józef sygnalizuje rozpoczęcie nowego rozdziału).

2 grudnia 1848, w przypadkową rocznicę koronacji cesarskiej Napoleona I, w pałacu biskupim w Ołomuńcu osiemnastoletni Franciszek Józef I został proklamowany Cesarzem Austrii.

1848-1852. W dobie Wiosny Ludów

Pierwszym zadaniem nowego cesarza było stłumienie wstrząsających cesarstwem rewolucji. Stopniowo udało mu się uspokoić sytuację w większości krajów cesarstwa; w marcu 1849 roku rozwiązał obradujący w Kromieryżu sejm austriacki. Najpoważniejsze problemy wiązały się z sytuacją na Węgrzech, gdzie trwało powstanie. Franciszek Józef był zmuszony prosić o pomoc cara Rosji, Mikołaja I. Na Węgry wkroczyła armia rosyjska pod dowództwem feldmarszałka Iwana Paskiewicza. Stłumienie do jesieni 1849 roku tego ruchu pozwoliło mu umocnić swoją władzę. Wydany w 1851 roku Patent sylwestrowy cofał ustępstwa konstytucyjne z okresu Wiosny Ludów i kierował Austrię z powrotem na tory absolutyzmu.

1852-1867. Dwie pierwsze dekady

18 lutego 1853 roku dokonano w Wiedniu zamachu na cesarza. Zamachowcem był węgierski anarchista János Libenyi. Na pamiątkę ocalenia życia monarchy wzniesiono kościół wotywny.

Poszukiwania żony dla cesarza, w które zaangażowana była głównie matka Franciszka Józefa, Zofia, zakończyły się powodzeniem latem 1853 roku. Jego małżonką miała zostać Helena, księżniczka bawarska z rodu Wittelsbach. Jednak wydarzenia potoczyły się inaczej. Młody cesarz zakochał się z wzajemnością w jej rodzonej siostrze Elżbiecie, znanej również jako Sissi. Zaowocowało to małżeństwem. Dość bliskie pokrewieństwo (Sisi była jego kuzynką) nie stanowiło dla matki cesarza przeszkody, niemniej konieczne było uzyskanie papieskiej dyspensy. Ślub odbył się 24 kwietnia 1854 roku w wiedeńskim kościele Augustianów. Z małżeństwa miał czwórkę dzieci: arcyksięcia Rudolfa oraz Zofię, Gizelę i Marię Walerię.

W 1854 roku, w czasie wojny krymskiej Austria pośrednio wystąpiła przeciw Rosji. Był to poważny błąd polityczny. Okupacja Mołdawii i Wołoszczyzny nie przyniosła – oprócz ogromnych wydatków – żadnych skutków dla cesarstwa, a stosunki Franciszka Józefa z nowym władcą Rosji, Aleksandrem II, zamiast przyjacielskich były co najmniej chłodne. Zimą, demonstrując przynależność Lombardii i Wenecji do cesarstwa, odbył wraz z żoną podróż po tych krajach.

W 1859 roku Franciszek Józef mianował Polaka Agenora Gołuchowskiego ministrem spraw wewnętrznych. Zaplanował on reformę cesarstwa w duchu daleko idącego federalizmu. Zasady te zawierał tzw. dyplom październikowy. Jednak już w 1861 roku, pod wpływem opinii kół konserwatywnych, został wydany tzw. patent lutowy, który znacznie ograniczał kompetencje sejmów poszczególnych krajów.

Równocześnie postępuje upadek przewodniej roli Austrii w Związku Niemieckim. Obrady zwołanego po raz ostatni przez cesarza Austrii sejmu ukazały niechęć Prus do polityki cesarza. Król Prus Wilhelm I Hohenzollern nie przyjechał na sejm, a Otto von Bismarck dążył do usunięcia Austrii ze Związku. W wyniku działań wojennych z Francją i Piemontem w 1866 roku Austria utraciła Wenecję na rzecz Włoch, przegrała również wojnę z Prusami o pozycję hegemona w Związku Niemieckim, który został rozwiązany. Klęska ta uświadomiła Franciszkowi Józefowi konieczność bardzo radykalnych zmian dla ratowania monarchii.

1867-1889. Władca monarchii konstytucyjnej

Franciszek Józef, aby ratować państwo Habsburgów, zmuszony został do porozumienia się z Węgrami. W 1867 powstały dualistyczne Austro-Węgry, a 8 czerwca 1867 cesarz został koronowany koroną świętego Stefana na "Apostolskiego Króla Węgier", uznając tym samym równość Węgier wobec Cesarstwa Austrii. Na mocy ugody Austria i Węgry miały osobne parlamenty i rządy, jednak wspólne były trzy ministerstwa: spraw zagranicznych, wojny i finansów (to ostatnie opłacało koszty dwóch pierwszych). Wobec wojny francusko-pruskiej Franciszek Józef zajął neutralne stanowisko. W latach 1872-1873 doszło do zbliżenia z Rzeszą i Rosją, co znalazło swój wyraz w Sojuszu Trzech Cesarzy. Podczas kongresu berlińskiego Austria uzyskała zgodę na okupację Bośni i Hercegowiny, co może być przykładem na niezdecydowaną politykę cesarza – zamiast z całą siłą poprzeć ruchy południowosłowiańskie, bądź wystąpić razem z Turcją przeciw Rosji, Franciszek Józef zadowala się okupacją biednego obszaru, pogłębiając niechęć żywioną do Austrii ze strony ludności południowosłowiańskiej. Efektem wzrostu zagrożenia ze strony Rosji na Bałkanach było zawarcie sojuszu wojskowego z Niemcami (1879), do którego trzy lata później przystąpiły Włochy. Uformowało się w ten sposób Trójprzymierze, jeden z dwóch wielkich bloków militarnych w Europie.

We wrześniu 1880 roku cesarz odbył podróż do Galicji. Został owacyjnie przyjęty przez mieszkańców oraz obiecał pomóc w restauracji Zamku Królewskiego na Wawelu. Szokiem dla cesarza było morderstwo jego żony Elżbiety Bawarskiej (1898) oraz domniemane samobójstwo Rudolfa w Mayerlingu. Następcą tronu został brat cesarza, arcyksiążę Karol Ludwik. Z kolei po śmierci Karola następcą tronu został jego syn, arcyksiążę Franciszek Ferdynand. W sierpniu jako najstarszy i najczcigodniejszy monarcha świata chrześcijańskiego zgłosił po raz ostatni w historii veto (tzw. ekskluzywę) w czasie konklawe. W imieniu cesarza veto do wyboru kardynała Rampolli zgłosił kardynał Jan Puzyna, biskup krakowski.

1889-1916. Ostatnie lata

W czerwcu 1908 roku obchodził 60. rocznicę wstąpienia na tron, co świętowano bardzo uroczyście. Zjawiło się wtedy w Wiedniu z życzeniami wiele koronowanych głów z całej Europy, by wymienić tylko króla Anglii Edwarda VII czy wszystkich książąt niemieckich na czele z Wilhelmem II, Cesarzem Niemiec. Hołd ten znacznie umocnił prestiżowo Austro-Węgry, popadające jednak coraz silniej w zależność od Niemiec.

Jesienią tego roku Austro-Węgry ogłosiły aneksję Bośni i Hercegowiny. Doprowadziło to do zaostrzenia sytuacji na Bałkanach. Kilka lat później, 28 czerwca 1914 roku w Sarajewie zabity zostaje następca tronu Franciszek Ferdynand. 28 lipca Austria wypowiedziała Serbii wojnę, co w konsekwencji doprowadziło do wybuchu I wojny światowej. Informację o wybuchu wojny cesarz przekazał swoim poddanym w proklamacji „Do Moich Ludów”.

Franciszek Józef zdawał sobie sprawę, że wojna źle rokuje dla monarchii Habsburgów i podobno tuż przed śmiercią zamierzał zawrzeć z państwami Trójporozumienia pokój za wszelką cenę. Znane są jego słowa, że monarchia idzie na dno, ale przynajmniej z honorem. Jednym z ostatnich dokumentów, jakie podpisał, był akt 5 listopada, powołujący samodzielne państwo polskie pod patronatem Niemiec i Austro-Węgier.

Zmarł 21 listopada 1916 w pałacu Schönbrunn. Pochowany został w krypcie cesarskiej pod Kościołem Kapucynów, między swoją żoną a synem.

Ocena panowania

Jego panowanie przyniosło Austrii prawie pół wieku pokoju, ale uzależniło ją politycznie od Niemiec.

O poważaniu, jakim cieszył się w społeczeństwie Franciszek Józef I, świadczy to, że przed 50-leciem panowania cesarz poprosił swoich poddanych, aby w ramach prezentu wysłali mu pocztówki z widokami swoich rodzinnych miejscowości. 2 grudnia 1898 otrzymał około 10 mln kartek pocztowych.

Najbardziej widocznym pomnikiem cesarza jest wygląd Wiednia – stolica monarchii została gruntownie przebudowana, stając się prawdziwą europejską metropolią.