Elżbieta Justyna Czyżewska (ur. 14 maja 1938 w Warszawie, zm. 17 czerwca 2010 w Nowym Jorku) – polska aktorka filmowa i teatralna, od końca lat 60 XX w. pracująca w Stanach Zjednoczonych Ameryki.

Lata wczesne

Urodziła się w Warszawie w dniu 14 maja 1938 roku. Jej ojciec, Jan, zginął podczas II wojny światowej, a jej matka, Jadwiga Gimpel, była z zawodu krawcową. Czyżewska miała siostrę, Krystynę. Część dzieciństwa aktorka spędziła w domu dziecka w Konstancinie. W 1960 roku ukończyła Państwową Wyższą Szkołę Teatralną w Warszawie. Janusz Głowacki, z którym aktorka była na jednym roku, wspominał, że już wtedy Czyżewska wyróżniała się szczególnym talentem. Jeszcze w okresie studiów, gdy była na trzecim roku, Jerzy Markuszewski zaproponował jej współpracę ze Studenckim Teatrem Satyryków (STS-em). Była pierwszą wykonawczynią piosenki Kochankowie z ulicy Kamiennej, która uważana jest za hymn liryczny tego teatru.

Kariera teatralna i filmowa

Po pierwszym roku studiów, podczas wakacji przebywała wraz z koleżankami ze szkoły teatralnej na Mazurach, podczas gdy w tej samej wiosce Jan Łomnicki kręcił film dokumentalny. Czyżewskiej udało się u niego zadebiutować rolą dziewczyny, która przechadza się w tle. Asystentem Łomnickiego był wówczas Stanisław Bareja.

Na scenie aktorka debiutowała w roku 1958, rolą córki Illa w Wizycie starszej pani w reżyserii Ludwika René. W latach 1961-1966 była na stałe związana z warszawskim Teatrem Dramatycznym. Do 1962 roku zagrała role w Nosorożcu w reż. Wandy Laskowskiej (jako Daisy), Uczcie morderców w reż. Wydrzyńskiego (jako Alicja), czy w Anioł zstąpił do Babilonu Friedricha Dürrenmatta (jako Kuburri). W 1962 roku otrzymała nagrodę II stopnia za rolę Soni w Płatonowie, na Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich w Katowicach. Współpracowała z Ludwikiem René przy sztuce Don Juan (1964), gdzie grała Mirandę oraz przy Po upadku wg autobiograficznego tekstu Arthura Millera, gdzie wcieliła się w postać Maggie (rola była pastiszem Marilyn Monroe). Na premierze sztuki obecny był sam Miller, który wracając ze Związku Radzieckiego wstąpił do Warszawy, aby obejrzeć sztukę. Po przedstawieniu, gratulował Czyżewskiej. Do samej aktorki przylgnął wówczas przydomek „polskiej Marilyn Monroe”.

Miało to podwójne znaczenie. W owym czasie Czyżewska była już popularną aktorką filmową, grającą w tzw. filmach matrymonialnych. W filmie Czyżewska debiutowała epizodem w Cafe „Pod Minogą” (1959). Pierwszą rolą filmową była postać Renaty w filmie Stanisława Barei Mąż swojej żony (1960), gdzie jej postać uwodzi Józka granego przez Wiesława Gołasa. Z Bareją, z którym się znała od wakacji na Mazurach zrealizowała również popularną komedię Żona dla Australijczyka (1963), w której zagrała tancerkę z zespołu „Mazowsze” oraz Małżeństwo z rozsądku (1966), gdzie u jej boku grali Daniel Olbrychski i Bohdan Łazuka.

Po głównych rolach w komediach wojennych: Giuseppe w Warszawie (1964), gdzie pojawiła się jako działaczka antyfaszystowskiego podziemia w Warszawie gromadząca broń dla partyzantów, oraz w Gdzie jest generał... (1963), gdzie wystąpiła jako obowiązkowa i energiczna rosyjska służbistka Marusia, która kieruje ruchem ciężarówek pod Berlinem i przed poważną bitwą postanawia przypilnować piwnicy z winem, Czyżewska stała się najpopularniejszą aktorką w PRL, występującą w filmie, w telewizji oraz w teatrze. Aktorka była nie tylko ulubienicą masowej publiczności, ale także pokoleniową idolką. Czyżewska wyróżniała się charyzmą oraz sex-appealem.

Czyżewska, uważana wówczas za królową polskich komedii, miała na swoim koncie również znaczące role dramatyczne. U Kazimierza Kutza w Milczeniu (1963) zagrała pielęgniarkę Kazię, która jako jedyna potrafiła się przeciwstawić presji środowiska małomiasteczkowego. Pierwszy dzień wolności (1964) Aleksandra Forda, gdzie zagrała młodą Niemkę, Luzzi Rhode. U Wojciecha Jerzego Hasa wystąpiła w jego najsłynniejszym obrazie, Rękopisie znalezionym w Saragossie (1964), gdzie wcieliła się w postać Frasquetti Salero. Aktorka występowała również w filmach swojego ówczesnego męża Jerzego Skolimowskiego – zagrała w Rysopisie (1964), gdzie wcielała się w trzy różne postacie, oraz w Walkowerze (1965), gdzie pojawiła się w epizodycznej roli dziewczyny na dworcu. W 1965 roku małżeństwo Czyżewskiej i Skolimowskiego zakończyło się rozwodem.

W 1964 roku aktorka wraz z Lucjanem Kydryńskim prowadziła 4. Międzynarodowy Festiwal Piosenki w Sopocie.

Ofiara marca 1968

W połowie lat 60. do Polski przyjechał korespondent „New York Timesa” David Halberstam (ur. 1934, zm. 2007). Władze komunistyczne, przyjęły go z otwartymi ramionami. Halberstam był wówczas laureatem Pulitzera za artykuł o pracy zdemoralizowanej władzy Wietnamu, w którym potępił elitę rządzącą Wietnamem Południowym, który wówczas wspierany przez USA toczył krwawą wojnę z komunistycznym Wietnamem Północnym. Publicysta szybko zaskarbił sobie sympatię warszawskiej bohemy artystycznej, budził też wielkie zainteresowanie, gdyż był zza „żelaznej kurtyny”. Halberstam równie szybko oczarował Czyżewską. Pierwszy raz para spotkała się po premierze sztuki Po upadku. W zaledwie kilka miesięcy po rozwodzie z Skolimowskim, Czyżewska wyszła za mąż za Halberstama, 13 czerwca 1965 roku. Tego samego dnia otrzymała Złotą Maskę dla najpopularniejszej aktorki telewizyjnej.

Przychylność komunistycznych władz skończyła się, gdy Halberstam w „New York Timesie” opublikował artykuł krytykujący Władysława Gomułkę. Halberstam stał się persona non grata w Polsce. Publicysta wyjechał z Polski w 1967 roku, jednak Czyżewska musiała podjąć decyzję, czy pozostać w kraju, czy wyjechać wraz z mężem. Aktorka postanowiła przeczekać całą burzę i pozostać w kraju, gdzie była wielką gwiazdą. Jednak wydarzenia marca 1968 roku i presja komunistycznej władzy nie pozostawiły żadnych złudzeń. Aktorka była publicznie krytykowana przez władze. W tygodniku „Walka Młodych” ukazał się krytykujący ją artykuł, w którym autorzy pytali: „(...) dlaczego nasza wybitna, polska przecież aktorka, zdradza nasze żywotne, polskie interesy? Czyżby tak ją otumanił zielony kolor amerykańskich banknotów? Jak można nazwać taką kobietę? Aktorkę, która wszystko zawdzięcza Polsce Ludowej, a która tak niegodnie obraża nas wszystkich. Naród polski”. Czyżewska postanowiła jak najszybciej opuścić kraj, jak się okazało później, już na stałe. Gdy pojawiła się na Okęciu, poddano ją rewizji osobistej, która według świadków tego zdarzenia (Jerzego Karaszkiewicza i Janusza Głowackiego) miała na celu upokorzyć aktorkę.

Czyżewska powróciła do Polski jeszcze tego samego roku, na zaproszenie Andrzeja Wajdy, aby zagrać w filmie Wszystko na sprzedaż. Jej powrót był niemile widziany przez władze komunistyczne, które inspirowały protestacyjne „listy otwarte” do reżysera, jednak ten nie ugiął się i Czyżewska wystąpiła w filmie jako Ela, żona aktora (w domyśle Zbyszka Cybulskiego, który zginął tragicznie w 1967 roku). Po tej roli aktorka przez blisko trzynaście lat nie pojawiła się w żadnym polskim filmie.

Emigracja

Po opuszczeniu Polski, Czyżewska zamieszkała wraz z mężem w Nowym Jorku, dokładniej na 48. Ulicy na Manhattanie. W USA nie udało się jej kontynuować kariery aktorskiej na taką skalę jak w Polsce, chociaż od czasu do czasu pojawiała się na małym i dużym ekranie w charakterystycznych niewielkich rolach. Zaraz po przyjeździe, w 1969 roku zagrała pokojówkę w filmie Putney Swope w reżyserii Roberta Downeya, Sr. W 1971 roku Aleksander Ford zrealizował w RFN obraz Krąg pierwszy, gdzie Czyżewska pojawiła się w roli Simoczki, grając u boku Christophera Plummera. Czyżewska mówiła z mocnym wschodnioeuropejskim akcentem, dlatego też ciężko było jej odnaleźć się w filmowym światku. Skupiła się zatem na rolach w teatrze, tzw. Off-Broadwayu.

W 1974 roku zagrała na scenie m.in. w teatrze Yale Repertory Theatre, w przedstawieniu Biesy Dostojewskiego w reżyserii Andrzeja Wajdy. Na scenie grała u boku młodej Meryl Streep. Streep, zafascynowana grą Czyżewskiej, poprosiła ją o lekcje. Zdobyte umiejętności i wyuczony polski akcent pomogły Streep w budowaniu roli Zofii Zawistowskiej w Wyborze Zofii, za który otrzymała Oscara.

W 1977 roku, rozpadło się małżeństwo Czyżewskiej z Halberstamem. Czyżewska popadła w uzależnienie od alkoholu. Pojawiły się też problemy finansowe.

Po „odwilży” sierpnia 1980 aktorka odwiedziła Polskę, gdzie wystąpiła w Debiutantce Barbary Sass. Wystąpiła również w filmie Filipa Bajona Limuzyna Daimler-Benz, u boku Gustawa Holoubka. Rok 1982 przyniósł rolę w obrazie Tomasza Zygadły Odwet.

Spotkanie z Joanną Pacułą

W 1982 roku Joanna Pacuła, młoda polska aktorka, zapukała do drzwi Czyżewskiej, prosząc o schronienie. Tak narodziła się przyjaźń, która zakończyła się równie szybko, co zaczęła. Czyżewska pomagała Pacule zarówno finansowo, jak i wspierała ją w karierze – umawiała na castingi, przedstawiała ludziom z branży. W niedługim czasie Pacuła otrzymała rolę w Parku Gorkiego (1984), za którą otrzymała nominację do Złotego Globu. Przyjaźń Czyżewskiej i Pacuły zakończyła się awanturą, Pacuła wyjechała do Los Angeles. Obie aktorki nie kontaktowały się więcej oraz nie chciały odpowiadać na pytania o siebie nawzajem.

W 1987 roku Agnieszka Holland i Jurek Bogajewicz zrealizowali film Anna, który nawiązuje do spotkania Czyżewskiej i Pacuły. Nie wiadomo dokładnie, ile w tym filmie prawdy, a ile fikcji. Czyżewska miała zagrać w tej produkcji główną rolę, jednak nieporozumienia z producentami wymusiły rezygnację Czyżewskiej, która otrzymała pewną sumę pieniędzy od producentów. W tytułowej roli wystąpiła Sally Kirkland, która za swoją rolę otrzymała nominację do Złotego Globu i Oscara.

Późniejsze życie

W 1987 roku Czyżewska zagrała w filmie Kocham kino w reżyserii Piotra Łazarkiewicza, za który otrzymała nagrodę aktorską na Festiwalu Młode Kino Polskie w Gdańsku. Następnie Czyżewska pojawiła się w obrazach Stracone lata Sidneya Lumeta i Niewłaściwe miejsce, gdzie wystąpiła w swojej pierwszej roli pierwszoplanowej w filmie, po przybyciu do Ameryki. W 1990 roku aktorka zagrała w filmie Pozytywka Costy-Gavrasa oraz w epizodycznej roli w Sprzedawcy cadillaków Rogera Donaldsona. Rok 1991 przyniósł epizod w filmie Pocałunek przed śmiercią.

Przez ten cały czas Czyżewska grała również w teatrze. W 1990 roku otrzymała nagrodę Obie za rolę w sztuce Crowbar Maca Wellmana. W tym samym roku Czyżewska wraz z Olkiem Krupą występowała z powodzeniem w sztuce Polowanie na karaluchy Janusza Głowackiego. Prapremiera sztuki odbyła się w Woodstock. Sztuka cieszyła się popularnością i została przeniesiona na Broadway. Jednak reżyser broadwayoskiej wersji, Arthur Penn, główną rolę powierzył aktorce Dianne Wiest.

W 1992 roku Czyżewska wystąpiła w kolejnej sztuce Głowackiego, Antygona w Nowym Jorku, gdzie wcielała się w postać tytułową. Aktorka występowała w When We Dead Awaken Ibsena w American Repertory Theater. Zagrała także w Big Potato Arthura Laurentsa na scenie Doris Duke Theater.

W 1994 roku wystąpiła w filmie Szczur Jana Łomnickiego. Powróciła na deski Teatru Dramatycznego, gdzie zagrała Louisę u Piotra Cieślaka w Szóstym stopniu oddalenia. W 1996 roku wystąpiła u boku Jeanne Moreau w komedii I Love You, I Love You Not. W 1997 roku zasiadała w Jury Konkursu Głównego 22. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni. W 1999 roku wystąpiła w odcinku serialu Seks w wielkim mieście, w roli seksuolożki, doktor Shapiro. Rok później aktorka wystąpiła w odcinku serialu Brygada ratunkowa.

W 2003 roku aktorka pojawiła się w Polsce, aby odcisnąć dłoń na Promenadzie Gwiazd w Międzyzdrojach. W tym samym roku zagrała w odcinku serialu Prawo i porządek: Zbrodniczy zamiar. 10 lipca 2004 roku gwiazda 240371 Crux w konstelacji Krzyż Południa, została nazwana jej imieniem. W 2004 roku grała w sztuce Hedda Gabler w New Theatre Workshop. W 2005 roku został zrealizowany przegląd filmów Czyżewskiej podczas I Nowojorskiego Festiwalu Filmów Polskich, tego samego roku Czyżewska otrzymała Krzyż za zasługi kulturalne w Polskim Konsulacie Generalnym w Nowym Jorku. W 2006 roku pojawiła się w filmie S@motność w sieci w roli nieznajomej z Nowego Orleanu. W 2006 roku aktorka grała w sztuce Darkling w The 13th Street Theater. W czerwcu 2007 roku grała rolę w tej sztuce, wystawianą w Teatrze im. Aleksandra Fredry w Gnieźnie.

W 2007 roku zmarła siostra Czyżewskiej, Krystyna. W tym samym roku w wypadku samochodowym zginął Halberstam. Czyżewska przeżyła obie śmierci bardzo głęboko. Popadła w depresję.

Przed śmiercią gościnnie wystąpiła w jednym z odcinków serialu Układy.

Śmierć

Czyżewska zmarła w nowojorskim szpitalu New York Presbyterian Hospital na Manhattanie, w wieku 72 lat, przegrywając walkę z rakiem przełyku. Czyżewska od lat była nałogową palaczką. Zawsze miała przy sobie papierośnicę i zapalniczkę, aby móc zapalić w każdej chwili. Był to nieodłączny element jej wizerunku.

Czyżewską wspomniał „New York Times”, nazywając ją w artykule „królową bez kraju”. Aktorkę pożegnali również aktorzy z Actors Studio.

Pogrzeb aktorki odbył się 18 października 2010 roku w Warszawie. Pochowana została na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. W ostatniej drodze towarzyszyli jej m.in. Daniel Olbrychski, Janusz Głowacki, Andrzej Mitan, Joanna Szczepkowska oraz dyrektor Instytutu im. Adama Mickiewicza Paweł Potoroczyn.

Filmografia

Filmy fabularne

• 2009: Głodne duchy (The Hungry Ghosts) jako pani Dunleavy
• 2007: June Weddings jako Sonja
• 2006: S@motność w sieci jako nieznajoma w Nowym Orleanie
• 2006: Happiness jako Iwona
• 2000: Hunters in the Snow
• 1999: Już nadchodzi (Coming Soon) jako doktor Luft
• 1998: O.K. Garage jako pani Hummel
• 1996: I Love You, I Love You Not jako Dora
• 1996: Charms Zwischenfälle
• 1994: Szczur jako Małpka
• 1991: Pocałunek przed śmiercią (A Kiss Before Dying) jako Landlady
• 1990: Sprzedawca cadillaków (Cadillac Man) jako żona Rosjanina
• 1989: Pozytywka (Music Box) jako Melinda Kalman, świadek na procesie Laszla
• 1989: Niewłaściwe miejsce (Misplaced) jako Halina Nowak
• 1989: Przykra niespodzianka (Rude Awakening) jako Enna
• 1988: Stracone lata (Running on Empty) jako Członek jury
• 1987: Kocham kino jako Maria Borkowska, matka Pawła
• 1982: Odwet jako Adzia Świdrycka
• 1981: Limuzyna Daimler-Benz (Daimler-Benz Limousine) jako Franciszka Felińska, żona Maksa
• 1981: Debiutantka jako Maria, asystentka i kochanka Jerzego
• 1973: Krąg pierwszy (The First Circle) jako Simoczka
• 1969: Putney Swope jako Pokojówka Putneya
• 1968: Wszystko na sprzedaż jako Ela, żona aktora
• 1966: Małżeństwo z rozsądku jako Joanna
• 1965: Święta wojna jako Gabrysia
• 1965: Walkower jako dziewczyna na dworcu
• 1965: Niekochana jako Noemi
• 1965: Dzień ostatni, dzień pierwszy
• 1964: Rysopis jako Teresa / Barbara / Żona Leszczyca
• 1964: Rękopis znaleziony w Saragossie jako zalotna Frasquetta Salero
• 1964: Przerwany lot jako Urszula
• 1964: Pierwszy dzień wolności jako Luzzi Rhode, siostra Ingi
• 1964: Obok prawdy jako Magda, córka Bartoszka
• 1964: Giuseppe w Warszawie jako Maria
• 1963: Żona dla Australijczyka jako Hanka Rębowska, członkini „Mazowsza”
• 1963: Pasażerka jako więźniarka (niewymieniona w czołówce)
• 1963: Milczenie jako pielęgniarka Kazia
• 1963: Godzina pąsowej róży jako Ania
• 1963: Gdzie jest generał... jako Marusia
• 1962: Dziewczyna z dobrego domu jako Krystyna, dziewczyna Tadeusza
• 1962: Dom bez okien jako akrobatka Teresa Kwaśnikówna
• 1962: Pistolet typu „Walter P-38" jako kelnerka
• 1961: Zuzanna i chłopcy jako Monika
• 1961: Złoto jako Dorota
• 1961: Zaduszki jako porucznik „Listek”
• 1960: Mąż swojej żony jako Renata, córka profesora Trębskiego
• 1959: Cafe „Pod Minogą”

Seriale telewizyjne

• 2010: Układy (Damages) jako niemiła Rosjanka
• 2003: Prawo i porządek: Zbrodniczy zamiar (Law & Order: Criminal Intent) jako Matka Katji
• 2000: Brygada ratunkowa (Third Watch) jako Katrina
• 1999: Seks w wielkim mieście (Sex and the City) jako Dr Guinevere Shapiro
• 1966: Klub profesora Tutki jako dziewczyna z Alp
• 1965: Kapitan Sowa na tropie jako Józefina Urszula Czerska z d. Grzesik

Nagrody

• 1962 – Nagroda (nagroda II stopnia za rolę Soni w Płatonowie w Teatrze Dramatycznym w Warszawie na Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich w Katowicach)
• 1963 – Nagroda (Srebrna Maska w plebiscycie „Expressu Wieczornego” na najpopularniejszych aktorów telewizyjnych)
• 1964 – Nagroda (Srebrna Maska w plebiscycie „Expressu Wieczornego” na najpopularniejszych aktorów telewizyjnych)
• 1965 – Nagroda (Złota Maska w plebiscycie „Expressu Wieczornego” na najpopularniejszych aktorów telewizyjnych)
• 1988 – Nagroda (nagroda SFP na V Festiwalu „Młode Kino Polskie”)
• 1990 – Nagroda Obie dla najlepszej aktorki za rolę w sztuce Crowbar
• 2003 – Odcisk dłoni aktorki:Promenada Gwiazd w Międzyzdrojach