Cmentarz Starofarny w Bydgoszczy – najstarszy cmentarz katolicki w Bydgoszczy.

Lokalizacja

Cmentarz znajduje się po południowej stronie ulicy Grunwaldzkiej, w pobliżu ronda Grunwaldzkiego. Południową granicą cmentarza jest koryto Kanału Bydgoskiego. Nekropolia znajduje się w ciągu zieleni należącego do plant nad Kanałem Bydgoskim i stanowi jego najbardziej na wschód wysunięty fragment. Przed I wojną światową cmentarz posiadał adres Berlińska 13. Co ciekawe, przez pewien czas cmentarz lokalizowano przy ul. Św. Trójcy, która według niektórych map ciągnęła się w kierunku zachodnim aż do muru cmentarnego.

Historia

Początki cmentarza sięgają grudnia 1808 r., kiedy magistrat miasta Bydgoszczy zakupił cztery morgi magdeburskie (1 ha) gruntów znajdujących się przy polnej drodze wiodącej do Szyszkówka, czyli dzisiejszego Czyżkówka (obecnie ul. Grunwaldzka), z przeznaczeniem na założenie cmentarza dla katolików. Akta kupna i sprzedaży tej ziemi zostały rozpoczęte i wpisane do księgi Magistatu dnia 9 kwietnia 1808 r., a zakończone całą transakcją właśnie w grudniu 1808 r. Ziemia ta została oddana na własność parafii farnej. Pierwszych pochówków dokonano najpóźniej w 1811 r., po wydaniu zakazu chowania zmarłych na cmentarzach przykościelnych przez władze pruskie.

Cmentarz Starofarny był pierwszym miejskim cmentarzem katolickim usytuowanym w oddaleniu od świątyni parafialnej. Chowano na nim osoby z miasta i okolic. W 1828 r. wiodącą obok niego drogę przekształcono w brukowaną ulicę wiodącą do Nakła i Koronowa. W 1855 r. cmentarz powiększono o 0,40 ha, kupując za 77 talarów, 11 srebrnych groszy i 3 fenigi parcelę od rodzeństwa Zuzanny Józefy i Tomasza Józefa Sowińskich. W 1906 r. cmentarz osiągnął powierzchnię 1 ha 42 arów i 50 m kw. W okresie zaborów, a szczególnie w czasie powstań narodowych na cmentarzu Starofamym dochodziło wielokrotnie do patriotycznych manifestacji, czego okazją były pogrzeby zasłużonych bydgoszczan. W 1877 r. Okole zostało włączone do Bydgoszczy i tym samym cmentarz wszedł w obręb granic miejskich. Co najmniej do 1892 r. cmentarz nie był podzielony na kwatery i nie stosowano na nim numeracji grobów, nie posiadał zresztą również regulaminu porządkowego. Istniał jedynie podział na klasy – pochówek w miejscach eksponowanych był bowiem droższy od zwyczajnego. W II połowie XIX wieku, cmentarz został powiększony i upiększony. W 1886 r. wykonano nowe murowane ogrodzenie, a w 1892 r. nasadzono aleje z kasztanowców, klonów i lip.

Do początku XX wieku władze pruskie nie dopuszczały do erygowania nowych parafii katolickich na terenie Bydgoszczy. Z powodu zapełnienia cmentarz nie mógł już być dłużej użytkowany. W tej sytuacji w 1906 r. proboszcz parafii farnej ks. Ryszard Markwart uzyskał zgodę na założenie nowego cmentarza parafialnego na północnych rubieżach ówczesnej Bydgoszczy (cmentarz Nowofarny). Od tej pory nekropolię nazywano Starym cmentarzem lub cmentarzem Starofamym.

W 1924 r. prymas Edmund Dalbor podzielił bydgoską parafię farną na sześć jednostek administracyjnych, zaś prawo do dokonywania pochówków na cmentarzu uzyskała parafia Świętej Trójcy. W 1936 r. rada miasta Bydgoszczy uchwaliła opiekę na koszt miasta nad grobem pochowanego na cmentarzu Starofarnym zasłużonego dla Bydgoszczy malarza i patrioty Maksymiliana Piotrowskiego.

W czasie okupacji hitlerowskiej cmentarz Starofarny wielokrotnie był przedmiotem ataków ze strony okupanta, który dążył do niszczenia oznak polskości miasta. Władze niemieckie wydały polecenie usunięcia z tablic nagrobkowych polskich napisów. Ponadto cmentarz był atakowany przez bojówki Hitlerjugend, które niszczyły polskie nagrobki, zalepiały polskie napisy, oraz uszkadzały ogrodzenie. W jedną z kwietniowych niedziel 1942 r., w godzinach rannych, napadu na cmentarz dokonali Niemcy w mundurach SA oraz SS, zasmarowując polskie napisy nagrobne cementem oraz niszcząc metalowe elementy wyposażenia grobów. Wyrządzone szkody naprawiono po wojnie przez rodziny zmarłych oraz mieszkańców okolicznych kamienic.

W latach 1945-1964 mimo zapełnienia, nadal dokonywano pochówków na cmentarzu w grobach rodzinnych i w miejscach starych grobów z XIX wieku, którymi nikt się nie opiekował. 11 lipca 1964 r. dokonano ostatniego pochówku (śp. Henryka Barańskiego), a 15 lipca 1964 r. nekropolia została zamknięta przez Wydział Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Miejskiej Rady Narodowej w Bydgoszczy i przemianowana na cmentarz komunalny.

12 czerwca 1977 r. władze miejskie zatwierdziły plan modernizacji układu komunikacyjnego w rejonie skrzyżowania ulic: Focha, Kruszwickiej, Nakielskiej i Grunwaldzkiej. Plan ten przewidywał zmiany w układzie ulic, na skutek których uległaby likwidacji część cmentarza od strony północnej. Prace rozbiórkowe rozpoczęto w 1978 r. Obejmowały one przebudowę ogrodzenia (rozebrano cały mur z 1909 r., wraz z centralną bramą z dwoma bocznymi wejściami), rozbiórkę kaplic, ekshumację niektórych grobów. Podczas prac dopuszczono się wielu szkód, m.in. zniszczono zabytkową kaplicę Bożej Męki z XVII wieku., rozebrano grobowce rodzin Magdzińskich, Warmińskich (z 1908 r.), Hennertów, Ponieckich (z okresu II RP), Schneiderów (z 1900 r.), Wollschlegerów (Michała + 1877 oraz żony Konstancji z Bussów + 1891; kaplica ta, znajdująca się na lewo od cmentarnej bramy, posiadała marmurowe tablice epitafijne po obu stronach drzwi oraz obraz Matki Boskiej Częstochowskiej w oszklonej wnęce nad wejściem) oraz Wirskich. Ta ostatnia kaplica, w stylu neogotyckim, należała do najbardziej oryginalnych; zbudowana została z profilowanej cegły po 1885 r., zajmowała powierzchnię 12 x 15 stóp i posiadała misternie kutą kratę w drzwiach wejściowych, ponad którymi znajdowało się tondo z freskiem przedstawiającym anioła pocieszającego Chrystusa w Ogrodzie Oliwnym; całość wieńczył szczyt z miniaturową postacią Chrystusa wzorowaną na słynnej rzeźbie Thorwaldsena. Wraz z kaplicami rozebrano również dom dozorcy cmentarza (Grunwaldzka 17) oraz dokonano nieumyślnej profanacji szczątków zmarłych. Znajdująca się do tej pory w bramie cmentarnej ręcznie kuta krata powróciła do kościoła klarysek, skąd została wcześniej zabrana po zamknięciu tego kościoła przez Prusaków w XIX wieku.

Brak pewności co do losów pozostałej części cmentarza spowodował ekshumacje i na tym obszarze; w ten sposób zniknął granitowy nagrobek rodziny Sergotów (w tym Ignacego Sergota 1874-1928). Następstwem tych wydarzeń było powołanie Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Cmentarza Starofarnego, na czele którego stanął mgr inż. arch. Stefan Klajbor. Komitet ten uzyskał od władz wojewódzkich wpisanie cmentarza do rejestru zabytków, co nastąpiło 28 czerwca 1983 r. W 1984 r. sporządzono plan uporządkowania, konserwacji i zagospodarowania cmentarza Starofarnego, a w 1985 r. Kuria Metropolitalna w Gnieźnie przekazała go nieodpłatnie pod zarząd władz administracyjnych miasta.

W 1991 r. rozpoczęto realizację planu rewaloryzacji cmentarza. Obejmował on rekonstrukcję ogrodzenia, konserwację zabytkowego zespołu 13 kaplic – mauzoleów, uporządkowanie kwatery żołnierzy francuskich oraz rekonstrukcję XVII-wiecznej kapliczki. Od 1998 r. prace są wspomagane funduszami zbieranymi przez społeczeństwo Bydgoszczy w czasie Święta Zmarłych. Do 2009 r. zebrane fundusze umożliwiły przeprowadzenie remontu ogrodzenia oraz odnowienia kaplic grobowych.

W 1994 r. władze miasta ponowne otworzyły cmentarz dla pochówków, zwłaszcza osób zasłużonych dla miasta.

Charakterystyka

Cmentarz Starofarny posiada obszar 3,2 ha. Można wyróżnić 10 kwater w kształcie prostokątów, których granice wyznaczają ziemne alejki. Mogiły lokowane są tu w układzie rzędowym, przy czym nie stosowano zasady orientowania (kierowania zmarłych twarzą ku wschodowi). W centrum cmentarza znajduje się dawna kaplica przedpogrzebowa, a przy niej krzyż cmentarny. W południowej części cmentarza znajdują się ceglane Kaplice grobowe rodzinne Modrakowskich, Kościńskich, Markowskich, Łasińskich oraz Bogińskich, poza nimi na cmentarzu znajdują się grobowce Czarlińskich oraz Dienhof-Hotomskich. Ogrodzenie od strony Kanału Bydgoskiego zostało zrekonstruowane w latach 80. XX w., zaś od strony ul. Grunwaldzkiej w 2008 r.

Zieleń

Przy alejkach rosną ponad 100-letnie kasztanowce, lipy, klony, świerki, tuje i akacje. Aleja główna została wysadzona lipami, a aleje boczne – klonami i kasztanowcami.

Przedmioty zabytkowe

Na cmentarzu zlokalizowane są liczne grobowce o wartości historycznej m.in.: groby żołnierzy francuskich, poległych w wojnie prusko-francuskiej w 1870-1871 r.; mogiły zasłużonych bydgoszczan oraz kaplica cmentarna zamordowanych w 1939 r. mieszkańców miasta. Najstarszym zachowanym obiektem na terenie cmentarza jest Boża Męka z 1663 roku, zaś najstarszym zachowanym nagrobkiem jest płyta na grobie Ignacego Rutkowskiego, zmarłego w 1852 roku. Kolejne stare nagrobki pochodzą z 1864 roku i kryją szczątki Kazimierza Janowskiego (23.03.1854 – 1.09.1864) oraz Thomasa Lerchenfelda (1788-1864). Większość nagrobków pochodzi z początku XX wieku i okresu międzywojennego. 35% z ogólnej liczby nagrobków to przedmioty o wartości zabytkowej.

Wśród zabytków sztuki, znajdują się dzieła rzeźbiarzy, kowali, a także witrażowników i malarzy. Większość kaplic grobowych oraz kaplicę pogrzebową wykonano w stylu neogotyckim. Posiadają one elewacje wzbogacone detalami w formie lizen, gzymsów, archiwolt oraz krzyży flankujących wejścia.

Na cmentarzu kilka nagrobków posiada szczególną wartość artystyczną i jest dziełem znanych bydgoskich artystów, m.in. Piotra Trieblera. Na wielu grobach znajdują się rzeźby przedstawiające anioły, Matkę Boską, postać Chrystusa. Niektóre nagrobki zawierają niestandardowe napisy, na przykład na nagrobku Marty Karaśkiewiczowej znajduję się czterowiersz (parafraza wiersza Zygmunta Krasińskiego):

Duch mnie z Tobą stale łączy

Niechaj wiara ta Cię wspiera.

Nieskończone się nie kończy,

\Nieśmiertelne nie umiera.

Z kolei na nagrobku Sofie Tyliński (zmarłej w wieku 18 lat) znajduje się tekst niemiecki (niżej tłumaczenie)

Właśnie w cudnej życia godzinie Stało się.

I w noc zamienił się dzień.

Wznieście oczy: oto gwiazdą płonę,

Na ziemi zostawiwszy swój cień.

Pozytywistyczny duch pracy mieszkańców Bydgoszczy oddaje epitafium na grobie Władysława Paciorkiewicza:

Tu leży mój mąż najdroższy

Co dla Polski wiernie żył

Chciał ją dźwignąć, uszczęśliwić,

Lecz go grób przedwcześnie skrył

Niechaj każdy przechodzień

Który grób ten mija Westchnie za jego duszę

Zdrowaś bądź Maryja!

Dwuwierszem upamiętnili rodzice, nieomal jednoczesną śmierć, dnia 23 i 24 stycznia 1931 r., dwojga swoich dzieci, Henryka i Ireny:

„Dwa serduszka razem zabrała nam

śmierć nieubłagana do Chrystusa Pana”.

Zmarłą tragicznie 26-letnią Lucynę Nowakowska rodzina pożegnała słowami:

„Nie wiesz córko spoczywająca w grobie,

w jakim smutku i żałobie zostały matka i córki po Tobie”.

Tragedię wojny oddaje natomiast prosty napis na grobie 7-letniego Bogdana (ur. 29.01.1932) oraz 9-letniej Krystyny (ur. 8.02.1930) Rewolińskich, którzy zginęli w wiośnie swego życia w czasie bombardowania miasta 2 września 1939 r.:

„Tu spoczywają w Bogu najdroższe me dzieci ofiary barbarzyńskiego wroga”.

Kwatera żołnierzy francuskich

Kwatera znajduje się w południowo-wschodniej części cmentarza Starofarnego. Są to groby 23 żołnierzy – jeńców francuskich z wojny prusko-francuskiej 1870-1871 r. Jako jeńcy wojenni zostali przewiezieni do będącej wówczas pod pruskim zaborem Bydgoszczy i więzieni w karcerze przy ul. Długiej. Pierwszy z pochowanych żołnierzy zmarł 28 grudnia 1870 r., 2 umarło w styczniu, 13 w lutym, 3 w marcu i 4 w kwietniu 1871 roku.

Wspólna mogiła powstała w 1871 r. i była pielęgnowana przez Polaków. Za publiczne podziękowanie, jakie złożył ludności polskokatolickiej Pierre Sorlot, francuski profesor wykładający w Gimnazjum Królewskim w Bydgoszczy, został on przeniesiony do Hanoweru (1911). 29 września 1929 roku odbyła się uroczystość poświęcenia grobów żołnierzy francuskich, w obecności przedstawiciela francuskiej misji wojskowej w Warszawie, miejscowych władz wojskowych i cywilnych oraz społeczeństwa.

Kwatera obramowana jest krawężnikiem, a wewnątrz stoją proste, betonowe krzyże bez tablic inskrypcyjnych. Nazwiska żołnierzy są wypisane na znajdującej się przy grobowcu tablicy.

nr rej. A/107 z 28 czerwca 1983 r.