Andrzej Munk (ur. 16 października 1921 w Krakowie, zm. 20 września 1961 w Łowiczu) – polski reżyser filmowy, jeden z przedstawicieli nurtu zwanego polską szkołą filmową. Karierę zaczynał jako operator, a później jako reżyser filmów dokumentalnych i fabularnych.

Renomę wpływowej osoby w polskiej kinematografii zdobył jako twórca tragikomicznych dzieł dokonujących rozrachunku z czasami II wojny światowej (Eroica, Zezowate szczęście), a także dramatu wojennego Pasażerka (dokończonego przez Witolda Lesiewicza). W latach 1957–1961 był wykładowcą w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi. Zginął w wypadku samochodowym.

Młodość i wykształcenie

Andrzej Munk urodził się 16 października 1921 roku w Krakowie, w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. W czerwcu 1939 roku ukończył VIII Państwowe Gimnazjum Matematyczno-Przyrodnicze im. Augusta Witkowskiego w Krakowie. Podczas okupacji hitlerowskiej ukrywał się pod fałszywym nazwiskiem Wnuk w Warszawie ze względu na żydowskie pochodzenie, tam też pracował w firmie budowlanej.

W konspiracji związany z Oddziałami Wojskowymi Powstańczego Pogotowia Socjalistów. W lipcu 1944 jako strzelec "Mateusz" otrzymał przydział w Obwodzie "Żywiciel" (Żoliborz) Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej do IV Batalionu OW PPS im. Jarosława Dąbrowskiego, w 2 kompanii im. Komuny Paryskiej - pluton 219/I. W szeregach tego oddziału brał udział w powstaniu warszawskim; Po jego niepowodzeniu był więziony przez Niemców, ale udało mu się uciec. Przez resztę wojny pracował jako robotnik. Gdy Warszawa została zajęta przez wojska radzieckie, wrócił do Warszawy.

Po zakończeniu II wojny światowej Munk kształcił się na Politechnice Warszawskiej, studia przerwał jednak na skutek choroby. Następnie studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim, ostatecznie jednak został przyjęty do Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej w Łodzi. Ukończył ją w 1951 roku. W międzyczasie angażował się w działalność polityczną; w latach 1946–1948 był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej, a po jej połączeniu z Polską Partią Robotniczą wstąpił do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Został z niej usunięty dyscyplinarnie w 1952 roku.

Twórczość dokumentalna

Andrzej Munk zadebiutował jako operator w 1948 roku. Swoją działalność reżyserską rozpoczął od realizacji filmów dokumentalnych, kręconych podczas pracy w Wytwórni Filmów Dokumentalnych. Pierwsze jego dzieła, Kierunek – Nowa Huta! (1951) o powstawaniu tytułowej dzielnicy Krakowa oraz Bajka (1952) będąca zapisem koncertu Filharmonii Warszawskiej, były produktami realizowanymi wedle sztywnych zasad socrealizmu. Kolejne jego filmy dokumentalne, jakkolwiek utrzymane w stylu propagandowym, zostały jednak docenione za formę artystyczną. Były to: Pamiętniki chłopów (1952), opisujące rzekomą odmianę życia chłopów za rządów komunistów; Kolejarskie słowo (1953) o pracy kolejarzy; Gwiazdy muszą płonąć (1954) o górnikach schodzących do szybu kopalni węgla; a także Niedzielny poranek (1955) ukazujący odbudowę powojennej Warszawy. Ostatni dokument Munka stanowił Spacerek staromiejski (1958), półfabularna opowieść o dziewczynce przemierzającej warszawską starówkę.

Twórczość fabularna Błękitny krzyż (1955)

Pierwszym filmem fabularnym Munka, zachowującym jeszcze cechy charakterystyczne dla dokumentów, był Błękitny krzyż (1955), rekonstrukcja akcji ratowniczej Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego podczas II wojny światowej, powstała na podstawie opowiadania Adama Liberaka. Błękitny krzyż spotkał się z chłodnym przyjęciem zarówno przez krytyków, jak i przez widzów; stanowił zarazem preludium do jego dalszej twórczości.

Człowiek na torze (1956)

Munk podjął współpracę ze scenarzystą i pisarzem Jerzym Stefanem Stawińskim, ekranizując jego opowiadanie pod tytułem Tajemnica maszynisty Orzechowskiego. Film Człowiek na torze (1956) traktował o tajemniczej śmierci maszynisty (odtwórca roli – Kazimierz Opaliński) pod kołami pociągu i następującym po niej śledztwie, w trakcie którego ukazane zostają patologie panujące na kolei. Człowiek na torze, wnikliwie ukazujący relacje międzyludzkie, przełamał schematy socrealizmu, gdyż stanowił ostrą krytykę społeczną oprawioną w nowoczesną formę; z tego względu w 1957 roku Munk został wykładowcą w łódzkiej szkole filmowej.

Eroica (1957)

Znaczącym triumfem Munka, stanowiącym jedno z kluczowych dokonań polskiej szkoły filmowej[10], okazał się film wojenny Eroica (1957), składający się z dwóch nowel na podstawie opowiadań Węgrzy i Ucieczka Stawińskiego. Bohaterem jednej z nich był warszawski cwaniak (Edward Dziewoński), zdobywający się podczas powstania warszawskiego na niepotrzebny czyn heroiczny. Druga koncentrowała się na legendzie podtrzymywanej przez polskich żołnierzy przebywających w obozie jenieckim. Eroica stanowiła bezpośrednią odpowiedź na Kanał autorstwa Andrzeja Wajdy; otrzymała ona nagrodę FIPRESCI na festiwalu w Mar del Plata.

Zezowate szczęście (1960)

Kolejny sukces reżyser odniósł komedią Zezowate szczęście (1960), zrealizowaną na podstawie kolejnego opowiadania Stawińskiego pod tytułem Sześć wcieleń Jana Piszczyka. Bohaterem filmu jest polski konformista (Bogumił Kobiela), próbujący nieudolnie dostosować się do każdej sytuacji politycznej w ciągu ćwierćwiecza historii Polski. Szyderczy ton Zezowatego szczęścia, powiązany z ukazaniem świeżego jeszcze wtedy ułamka historii Polski, wzbudził kontrowersje wśród krytyków – od wzburzonego ironią wobec losów Polski Andrzeja Kijowskiego, po biorącego w obronę styl reżyserski Konrada Eberhardta.

Pasażerka (1963)

Ostatnim filmem zrealizowanym przez Munka był dramat wojenny Pasażerka (oparty na powieści Zofii Posmysz), którego dwie bohaterki – więźniarka (Anna Ciepielewska) oraz strażniczka obozu Auschwitz-Birkenau (Aleksandra Śląska) – spotykają się po latach na pokładzie transatlantyku. Munk rozpoczął realizację filmu w 1961 roku, kręcąc sceny w Oświęcimiu oraz na transatlantyku „Batory”. Prace przerwała jednak tragiczna śmierć Munka w wypadku samochodowym pod Łowiczem dnia 20 września 1961 roku. Po wahaniach ekipa filmowa pod egidą Witolda Lesiewicza zdecydowała się na pokazanie widzom nieukończonej Pasażerki w 1963 roku. Decyzja okazała się słuszna: Pasażerka zdobyła nagrodę FIPRESCI, stając się jednym z najważniejszych dzieł polskiej szkoły filmowej. Francuski reżyser Jean-Luc Godard miał powiedzieć, że to jedyny film o hitlerowskich obozach.

Styl filmowy i spuścizna

Jakkolwiek Andrzej Munk zaczynał swą karierę jako twórca socrealistyczny, jego dokumenty zyskały wysoką wartość artystyczną ze względu na dbałość o dramaturgię i ukazanie bardziej ludzkiego oblicza robotników niż w typowych filmach z epoki. W dziedzinie filmów fabularnych Munk wraz z Andrzejem Wajdą stworzył podwaliny polskiej szkoły filmowej. Obaj reżyserzy byli sobie przeciwstawiani pod względem stylu filmowego – Wajda uosabiał romantyka, natomiast Munk operował w swych filmach twardym realizmem i sceptycyzmem. Celem Munka było poszukiwanie racjonalności w ludzkich wyborach i krytyka nieprzydatnych w danej sytuacji zachowań człowieka. Po na wskroś współczesnym Człowieku na torze reżyser podejmował głównie tematykę II wojny światowej, przechodząc od ironii wobec pomnikowego wizerunku powstańców (w Eroice), przez analizę trzech etapów historii Polski współczesnej (w Zezowatym szczęściu), po rekonstrukcję tragedii obozu oświęcimskiego (w Pasażerce). Munk, który wprowadził do polskiego kina tragifarsę, twierdził, że w swych filmach wzorował się na tragikomicznej twórczości René Claira.

Andrzej Munk był jednym z najbardziej wpływowych twórców polskiej szkoły filmowej; wśród jego studentów znajdowali się Jerzy Skolimowski i Krzysztof Zanussi, a jego wpływy można odnaleźć u Krzysztofa Kieślowskiego. Od 1965 roku PWSFTviT przyznaje nagrodę jego imienia dla najlepszych debiutantów; otrzymali ją między innymi Jerzy Skolimowski, Mariusz Treliński, Andrzej Żuławski, Wojciech Marczewski i Piotr Szulkin. Jego imię od 2010 roku nosi także jeden z pociągów InterRegio.