Alfred Bernhard Nobel (ur. 21 października 1833 w Sztokholmie, zm. 10 grudnia 1896 w Sanremo) – przemysłowiec i naukowiec szwedzki, wynalazca dynamitu, fundator Nagrody Nobla.

Dzieciństwo

Jego rodzina pochodziła od Olofa Rudbecka, XVII-wiecznego szwedzkiego anatoma, lekarza, przyrodnika i pisarza, profesora uniwersytetu w Uppsali. Ojciec Alfreda, Immanuel Nobel był inżynierem i wynalazcą, który budował mosty i budynki w Sztokholmie. W związku ze swoją pracą konstruktorską Immanuel Nobel eksperymentował także z różnymi technikami wysadzania skał. Matka Alfreda, Andriette Ahlsell, pochodziła z zamożnej rodziny.

Z powodu niepowodzeń w swojej pracy, wywołanych utratą kilku barek z materiałami budowlanymi, Immanuel Nobel zbankrutował w tym samym roku, w którym urodził się jego syn, Alfred. W 1837 roku Immanuel Nobel opuścił Sztokholm i swoją rodzinę, by rozpocząć nową karierę w Rosji. By utrzymać rodzinę, Andriette Nobel otworzyła sklep spożywczy, który przynosił skromny dochód. Tymczasem Immanuel Nobel odniósł sukces w swoim nowym przedsięwzięciu w Sankt Petersburgu w Rosji. Otworzył warsztat mechaniczny, który dostarczał sprzęt dla rosyjskiej armii. Przekonał także cara i jego generałów, że miny morskie mogą być używane do blokowania wrogich okrętów marynarki wojennej. Miny morskie zaprojektowane przez Immanuela Nobla były prostymi urządzeniami składającymi się z drewnianych beczek napełnionych prochem, zakotwiczonych pod powierzchnią Zatoki Fińskiej. Skutecznie powstrzymywały one Royal Navy przed przemieszczaniem się w obręb zasięgu dział ogniowych wokół St. Petersburga podczas wojny krymskiej 1853-1856). Immanuel Nobel był także pionierem w produkcji broni i w projektowaniu silników parowych.

Sukces w sferze przemysłowej i biznesowej umożliwił Immanuelowi Noblowi w 1842 roku ściągnięcie swojej rodziny do St. Petersburga. Tutaj jego synowie byli edukowani przez prywatnych nauczycieli. Nauka obejmowała nauki przyrodnicze, języki i literaturę. W wieku 17 lat Alfred Nobel był biegły w szwedzkim, rosyjskim, francuskim, angielskim i niemieckim. Jego główne zainteresowania skupiały się wokół literatury angielskiej i poezji, równocześnie zaś na chemii i fizyce.

Kariera

Ojciec Alfreda, który chciał, by synowie dołączyli do jego przedsięwzięcia jako inżynierowie, nie podzielał zainteresowania Alfreda poezją i odkrył, że ten jest człowiekiem raczej zamkniętym w sobie. By poszerzyć horyzonty Alfreda, ojciec posłał go za granicę na studia inżynierii chemicznej. Podczas dwóch lat Alfred Nobel odwiedził Szwecję, Niemcy, Francję i USA. W Paryżu pracował w prywatnym laboratorium profesora T. J. Pelouze'a, sławnego chemika. Tutaj spotkał młodego włoskiego chemika Ascanio Sobrero, który – 3 lata później – wynalazł nitroglicerynę, środek wybuchowy o znacznie większej mocy od wszystkich dotąd znanych. Nitrogliceryna była jednak zbyt niebezpieczna do praktycznych zastosowań. Jest ona cieczą o temperaturze pokojowej i wybucha pod wpływem wstrząsania i po lekkim ogrzaniu, co powoduje, że nie można jej bezpiecznie transportować.

Alfred Nobel zainteresował się nitrogliceryną i możliwością jej użycia w pracy konstruktorskiej. Zdał sobie również sprawę, że problemy bezpieczeństwa przy wybuchu muszą zostać rozwiązane i że należy opracować metodę kontrolowanego wybuchu nitrogliceryny. W Stanach Zjednoczonych Alfred Nobel odwiedził Johna Ericssona, szwedzko-amerykańskiego inżyniera, który udoskonalił napęd śrubowy dla statków. W 1852 Alfred Nobel został poproszony o powrót i pracę w rodzinnym przedsiębiorstwie, które przeżywało boom dzięki dostawom dla rosyjskiej armii. Wspólnie z ojcem Alfred wykonał eksperymenty w celu udoskonalenia nitrogliceryny i uczynienia jej komercyjnie i technicznie użytecznym materiałem wybuchowym. Wraz z końcem wojny i zmianą warunków, Immanuel Nobel ponownie zbankrutował i wraz z dwoma synami, Alfredem i Emilem, opuścił St. Petersburg i wrócił do Sztokholmu. Jego dwaj kolejni synowie, Robert i Ludwik, pozostali w St. Petersburgu. Z pewnymi trudnościami zdołali oni ocalić rodzinne przedsiębiorstwo i zaczęli rozwijać przemysł naftowy w południowej części rosyjskiego imperium, głównie w rejonie Baku. Powiodło im się znakomicie – zostali jednymi z najbogatszych osób swoich czasów.

Po powrocie do Szwecji w 1863 Alfred Nobel skupił się na udoskonalaniu nitrogliceryny jako materiału wybuchowego. Seria eksplozji, w tym zwłaszcza jedna, w 1864 roku, w której zginął brat Alfreda, Emil oraz kilka innych osób, przekonały władze, że produkcja nitrogliceryny jest nadmiernie niebezpieczna. Zabroniono eksperymentów z tym materiałem wybuchowym w obrębie Sztokholmu, więc musiał przenieść swoje doświadczenia na barkę zakotwiczoną na jeziorze Melar. Nobel nie zniechęcił się i w 1864 był w stanie rozpocząć masową produkcję nitrogliceryny.

Przełomowym pomysłem było opracowanie technologii nasączania nitrogliceryną ziemi okrzemkowej, w wyniku czego powstała pasta, którą można było formować w pręty o średnicy pasującej do dziur wiertniczych. W 1867 opatentował tę technologię i zarejestrował znak towarowy "dynamit". Żeby detonacja lasek dynamitu stała się możliwa, wynalazł także detonator i zapalnik. Te wynalazki ujrzały światło dzienne w tym samym czasie, kiedy diamentowa głowica wiertnicza i wiertło pneumatyczne weszły do powszechnego użycia. Wspólnie te wynalazki drastycznie zredukowały koszty wysadzania skał, wiercenia tuneli, budowy kanałów i wielu innych form pracy konstruktorskiej.

Rynek na dynamit i detonatory rósł bardzo szybko. Fabryka Nobla w Krümmel koło Hamburga w Niemczech eksportowała nitroglicerynę do innych krajów Europy, Ameryki i Australii. Z biegiem czasu Alfred Nobel założył fabryki i laboratoria w około 90 różnych miejscach w ponad 20 krajach. Mimo że żył przez większość życia w Paryżu, stale podróżował. Victor Hugo pewnego razu opisał go jako „najbogatszego wagabundę Europy”. Kiedy Alfred Nobel nie podróżował lub nie zajmował się interesami, pracował intensywnie w swoich laboratoriach, najpierw w Sztokholmie, później w Hamburgu, Ardeer w Szkocji, Paryżu i Sevran, Karlskodze w Szwecji i San Remo. Koncentrował się na rozwoju technologii materiałów wybuchowych na równi z innymi wynalazkami, w tym takich materiałów jak syntetyczna guma i skóra, sztuczny jedwab itp. Do swojej śmierci w 1896 Alfred Nobel zarejestrował 355 patentów.

Nagroda Nobla

Intensywna praca i podróże nie zostawiały dużo czasu na życie prywatne. W tym czasie zamieścił w prasie ogłoszenia: „Bogaty, wykształcony starszy dżentelmen szuka pani w dojrzałym wieku, biegłej w językach jako sekretarki i gospodyni domu”. Najbardziej odpowiednią okazała się hrabina Bertha Kinsky von Chinic und Tettau. Przepracowała u Nobla jedynie tydzień, po czym zdecydowała się wrócić do Austrii i poślubić potajemnie hrabiego Artura von Suttnera. Pomimo tego Alfred Nobel i Bertha von Suttner pozostali przyjaciółmi i pisywali do siebie listy do jego śmierci. Z upływem lat hrabina stała się ostrym krytykiem wyścigu zbrojeń. Napisała słynną książkę Precz z orężem (Die Waffen nieder) i została prominentną postacią w ruchu pokojowym. Kilka lat po śmierci Alfreda Nobla norweski parlament (Storting) zdecydował się uhonorować w 1905 roku pokojową Nagrodą Nobla Berthę von Suttner.

Wiele firm założonych przez Nobla rozwinęło się w międzynarodowe korporacje i wciąż odgrywa znaczącą rolę w światowej gospodarce, na przykład Imperial Chemical Industries (ICI) w Wielkiej Brytanii, Société Centrale de Dynamite we Francji czy Dyno Industries w Norwegii. Pod koniec życia Alfred Nobel założył kompanię AB Bofors w Karlskoga, gdzie Björkborn Manor stał się jego szwedzkim domem. 27 listopada 1895 Nobel sporządził swoją ostatnią wolę i podpisał testament w Klubie Szwedzko-Norweskim w Paryżu. Umarł na atak serca w swoim domu w San Remo we Włoszech 10 grudnia 1896. Kiedy otwarto jego testament, ku zaskoczeniu wielu okazało się, że jego fortuna ma zostać spożytkowana na nagrody w dziedzinie fizyki, chemii, fizjologii lub medycyny, literatury i pokoju.

Ja niżej podpisany, Alfred Nobel, oświadczam niniejszym, po długiej rozwadze, iż moja ostatnia wola odnośnie majątku, jest następująca. Wszystkie pozostałe po mnie, możliwe do zrealizowania aktywa, mają być rozdysponowane w sposób następujący: kapitał zostanie przez egzekutorów ulokowany bezpiecznie w papierach, tworzących fundusz, którego procenty każdego roku mają być rozdzielone w formie nagród tym, którzy w roku poprzedzającym przynieśli ludzkości największe korzyści.[...]

Testament Nobla był zwięzły i jasno sformułowany. Jedynym zapisem dotyczącym osobiście zmarłego było polecenie otwarcia żył i spalenia zwłok. Reszta dotyczyła pieniędzy. Spadkobiercą i dysponentem miała być Szwedzka Akademia Nauk. Testament został jednak zakwestionowany przez prawników spadkobierców Nobla oraz był krytykowany w Szwecji i Norwegii z najróżniejszych pozycji. O uznanie testamentu walczyło dwóch ludzi, przekonanych, że Nagroda była rezultatem wieloletnich przemyśleń testatora, prawdziwym owocem jego życia, a nie dziełem przypadku, wyrazem niechęci wobec rodziny czy objawem starczej demencji. Byli to, wyznaczeni przez zmarłego na egzekutorów: bratanek Alfreda – Emanuel Nobel i zaufany współpracownik – Regnar Sohlmann.

Dzięki ich staraniom 19 czerwca 1900 zarejestrowano Fundację Nobla, do której przekazano wszystkie aktywa należące do Alfreda Nobla. Fundacja ta zgodnie z jego testamentem zarządza dawnym jego majątkiem i przeznacza procenty od niego na wypłacanie nagród jego imienia, czyli Nagrody Nobla.