Alexander Dubček (ur. 27 listopada 1921 w Uhrovcu, zm. 7 listopada 1992 w Pradze) – działacz polityczny, z zawodu inżynier; 1963-68 I sekretarz KC KP Słowacji i członek Prezydium KC KPCz; 1968-69 I sekretarz KC KPCz; gł. realizator reform w partii i państwie, zwanych praską wiosną 1968. Swój program określał głośnym w swoim czasie sloganem "socjalizm z ludzką twarzą". Po interwencji wojsk Układu Warszawskiego z czasem wykluczony z partii (1970) i odsunięty od wszelkich funkcji; od 1989 w Forum Obywatelskim; 1990 przewodniczący Zgromadzenia Federalnego. Zmarł w wyniku obrażeń odniesionych w wypadku samochodowym. Jest patronem Uniwersytetu w Trenczynie.

Urodził się w 1921 w Uhrovcu (obecnie Słowacja) w miejscowej szkole - w tym samym domu co Ľudovít Štúr. Jego ojciec Stefan Dubček był z zawodu stolarzem, pracował przez kilka lat w Stanach Zjednoczonych, gdzie stał się pacyfistą oraz komunistą. W 1925 roku Alexander Dubček wyjechał z rodzicami do miasta Frunze (obecnie Biszkek) w radzieckim Kirgistanie. Później Dubčekowie przenieśli się do miasta Gorki, a w 1938 roku wrócili na Słowację, ponieważ zgodnie z nowymi wytycznymi musieliby przyjąć obywatelstwo rosyjskie. Alexander Dubček zdobył zawód mechanika, pracował w Dubnicy, a w 1939 roku do wstąpił do ówczesnej nielegalnej Komunistycznej Partii Słowacji.

W 1944 roku brał udział w Słowackim Powstaniu Narodowym, w którym został ranny, a jego brat Julius został zabity. Po wojnie pracował na różnych stanowiskach politycznych w Trenczynie i Bańskiej Bystrzycy. Od dzieciństwa bardzo dobrze posługiwał się językiem rosyjskim. Został oddelegowany do Moskwy, gdzie w latach 1955-1958 studiował nauki polityczne, wraz z Michaiłem Gorbaczowem.

Początek kariery politycznej

Od 1958 był sekretarzem partii w Bratysławie i członkiem Komitetu Centralnego KSS. Na tym stanowisku po raz pierwszy spotkał się z prezydentem Antonínem Novotným ze względu na zmiany w konstytucji, z którymi nie zgadzał się Dubček. W 1959 roku został sekretarzem Komitetu Centralnego do spraw przemysłu. Od Moskwy domagał się rehabilitacji ofiar Stalina, rehabilitację słowackich komunistów prześladowanych w latach 1951-1953, a po konflikcie z Novotným został ponownie przeniesiony na Słowację.

Od 1962 roku pełnił funkcję głównego sekretarza Komitetu Wojewódzkiego KSS w Bratysławie, a od 1963 roku był pierwszym sekretarzem Komitetu Centralnego KSS, a Komisja Koldera zaleciła rehabilitację Gustáva Husáka i Vladimíra Clementisa. Pod koniec 1967 niektórzy członkowie Komitetu Centralnego weszli w ostry spór z byłym prezydentem i Pierwszym Sekretarzem Komitetu Centralnego Antonínem Novotným, który zaprosił Dubčeka w grudniu, aby pomóc radzieckiemu przywódcy Leonidowi Breżniewowi. Dubček przyjął zaproszenie, choć nie popierał Novotnego. Ludzie, którzy spotkali się z Dubčekiem, mówili o nim jako o spokojnym, przyjaznym człowieku, który zawarł kompromis pomiędzy obozem reformatorskim a konserwatywnym skrzydłem partii komunistycznej.

Pierwszy Sekretarz Partii Komunistycznej

Między 3 i 5 stycznia 1968 roku Plenum Komitetu Centralnego podjęło decyzję o rozdzieleniu stanowiska I sekretarza Komitetu Centralnego od stanowiska Prezydenta Republiki, wskutek czego Antonín Novotný został pozbawiony funkcji Pierwszego Sekretarza Komitetu Centralnego. 4 stycznia 1968 roku na jego następcę Prezydium wybrało (z poparciem Breżniewa) dotychczasowego pierwszego sekretarza Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Słowacji Alexandera Dubčeka. Novotný zachował mniej ważne stanowisko prezydenta państwa. Dubček kontynuował liberalizację ustroju, wnosząc w owym czasie do czechosłowackiej polityki nową kulturę polityczną. Umożliwiło to proces zmiany życia społecznego i politycznego, nazywany "praską wiosną". Jedną z reform Dubčeka było w rezultacie wprowadzenie zarządzenia o całkowitej wolności prasy (prawo 84/1968 z dnia 26 czerwca 1968 stwierdza, że "cenzura jest niedopuszczalna"). Reformy zostały szybko podchwycone przez ogół społeczeństwa, co doprowadziło do tego, że Dubček musi stawić czoła krytyce w partii komunistycznej, a zwłaszcza radzieckiemu kierownictwu.

W dniu 4 maja 1968 Komitet Centralny ZSRR zaprosił do Moskwy przywódców Partii Komunistycznej i rządu Czechosłowacji, na czele z pierwszym sekretarzem Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Czechosłowacji Alexandrem Dubčekiem, ponieważ sowieccy przywódcy oglądali proces odrodzenia w Czechosłowacji i rosnącą popularność Dubčeka z wielkim przerażeniem. Po posiedzeniu Komitetu Centralnego w dniach od 29 maja do 1 czerwca Alexander Dubček powiedział, że udało mu się odzyskać zaufanie w polityce partii komunistycznej. W dniach od 18 czerwca do 2 lipca na terenie Czechosłowacji przeprowadzono zaplanowane wcześniej ćwiczenia wojsk Układu Warszawskiego pod kryptonimem "Szumawa", które były elementem nacisku na przywódców KPCz i stanowiły przygotowanie do późniejszej inwazji. Plan inwazji na Czechosłowację istniał w siedzibie Rady Najwyższej ZSRR już w czerwcu 1968 roku. Według niektórych źródeł, plan inwazji powstał jeszcze wcześniej, a jego głównym założeniem było przeniesienie sowieckiego arsenału nuklearnego na zachodnią granicę bloku komunistycznego.

Mimo pozornego spokoju po spotkaniu w Czernej nad Cisą w nocy z 20 na 21 sierpnia 1968 roku rozpoczęła się operacja Dunaj – ponad 600 tysięcy żołnierzy Układu Warszawskiego (m.in. armii ZSRR, Ludowego Wojska Polskiego, węgierskich, bułgarskich oraz NRD) wkroczyło do Czechosłowacji. Alexander Dubček, Josef Smrkovsky, Oldřich Černík oraz František Kriegel w nocy 20 sierpnia zostali aresztowani i wywiezieni do Moskwy. Nowy prezydent Ludvík Svoboda w przemówieniu radiowym wezwał cały naród do zachowania spokoju. Z inicjatywy prezydenta Svobody 23 sierpnia podjęto rozmowy z aresztowanymi funkcjonariuszami partii i rządu. Ich wynikiem był tajny "protokół moskiewski", po czym sekretarz Komitetu Centralnego KPZR Boris Ponomariow powiedział do aresztowanych, że mogą wrócić do domu dopiero po jego podpisaniu. Po powrocie do Pragi Alexandra Dubčeka podpisano umowę o czasowej obecności wojsk radzieckich w Czechosłowacji.

Utrata władzy

Po sierpniu 1968 roku Dubček pod presją sowiecką wycofał się z reform. Jedyną pozostałością po praskiej wiośnie była federalizacja Czechosłowacji dzięki czemu na mocy ustawy z dnia 27 października 1968 roku. Słowacja stała się równoprawnym partnerem Czech. Od 1970 do 1985 roku pracował w Bratysławie jako mechanizator. W roku 1974 napisał do władz partii krótki list protestacyjny, który pozostał bez odpowiedzi. Przed 1989 rokiem odmówił wzięcia udziału w działaniach opozycyjnych.

Po 1989 roku

W dniu 13 listopada 1988 otrzymał doktorat honoris causa przez Uniwersytet Boloński we Włoszech za wkład w promowanie praw człowieka. W maju 1989 roku udzielił wywiadu telewizji węgierskiej, w którym mówił głównie o roku 1968. W 1992 roku został przewodniczącym Socjaldemokratycznej Partii Słowacji.

Śmierć

W drodze na posiedzenie w dniu 9 września 1992 Dubček doznał poważnego wypadku, na 88,9 km autostrady D1 w Humpolcu, gdy jego samochód służbowy BMW 535i z dużą prędkością (114-131 km/h) po ulewnych deszczach wpadł w poślizg ze względu na akwaplanację. Dubček, który siedział nieprzypięty pasami na tylnym siedzeniu, wypadł z samochodu. Po wypadku trafił do szpitala na Homolce w Pradze w stanie śpiączki, gdzie zmarł w wyniku obrażeń 7 listopada 1992 roku. Pochowany jest na cmentarzu w Bratysławie.

Odznaczenia (lista niepełna)

• Order Białego Lwa I Klasy – 2003, Czechy, pośmiertnie
• Order Ľudovíta Štúra I Klasy – 1995, Słowacja, pośmiertnie
• Krzyż Pribiny I Klasy – 2000, Słowacja, pośmiertnie

Związki z Polską

W 1990 r. otrzymał tytuł doktora honoris causa Szkoły Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie (obecnie Szkoła Główna Handlowa w Warszawie). Śmierć wyróżnionego uniemożliwiła odebranie tego tytułu.