Aleksander Ford (ur. 24 listopada 1908 w Kijowie, zm. 4 kwietnia 1980 w Naples na Florydzie) – polski reżyser filmowy i scenarzysta.

Urodził się w Kijowie w rodzinie żydowskiej, jako Mosze Lifszyc.

Studiował historię sztuki na Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1945-1947 był dyrektorem przedsiębiorstwa Film Polski. Niedługo po objęciu tego stanowiska bezpodstawnie doniósł do NKWD na Jerzego Gabrielskiego, reżysera filmowego, oskarżając go o „reakcjonizm” i „antysemityzm”. Gabrielskiego aresztowano i torturowano.

W latach 1948–1968 był wykładowcą w łódzkiej Szkole Filmowej – jego uczniami byli m.in. Andrzej Wajda i Roman Polański. W latach 1954–1956 był dziekanem Wydziału Reżyserii tej uczelni. Należał do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.

W 1968 w wyniku antysemickiej nagonki, będącej następstwem wydarzeń marcowych, został pozbawiony prawa do pełnienia jakiejkolwiek funkcji w kinematografii. W 1969 wyemigrował z Polski: najpierw do Izraela, następnie do RFN, potem do Danii, na koniec do Stanów Zjednoczonych.

Zmarł popełniając samobójstwo w Naples na Florydzie, po nagraniu pożegnalnej taśmy adresowanej do żony i córki.

Twórczość

Przed II wojną światową

Pierwsze filmy tworzył już w czasie studiów, były to filmy krótkometrażowe o tematyce społecznej: Nad ranem i Tętno polskiego Manchesteru (1929), oraz filmy o nabrzmiałych problemach społecznych: warszawskich gazeciarzach (Legion ulicy), dzieciach chorych na gruźlicę (Droga młodych), wodniakach Ludzie Wisły. Zrealizował je dla Stowarzyszenia Miłośników Filmu Artystycznego Start, którego był współzałożycielem. Prasa chwaliła te dokumenty za odwagę, autentyczne plenery i chwytanie życia na gorąco. W 1932 dostał nagrodę branżowego pisma „Kino” za najlepszy film.

Pierwszy film fabularny, Mascotte, wyreżyserował w 1930. Pierwszym ważniejszym filmem, który przyniósł mu rozgłos, był zrealizowany w 1932 Legion ulicy. Także w 1932 autor wyjechał do Palestyny, by nakręcić cykl filmów dokumentalnych o osadnikach żydowskich: Sabra, Kronika palestyńska, Makabiada, następnie film podejmujący także tematykę żydowską Droga młodych (Mir kumen on, 1936). Zaproponowano mu zorganizowanie narodowej żydowskiej kinematografii, jednak odmówił, bo był przeciwnikiem nacjonalizmu żydowskiego, podobnie jak arabskiego.

W czasie wojny

W czasie II wojny światowej, w latach 1940–1943, kręcił filmy szkoleniowe dla Armii Czerwonej. Później był kierownikiem Czołówki Filmowej Wojska Polskiego przy I Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, tworząc szereg filmów dokumentalnych, m.in. pierwszy w powojennej Polsce film dokumentalny Majdanek – cmentarzysko Europy.

W Polsce Ludowej

W 1945 został dyrektorem przedsiębiorstwa Film Polski (zrezygnował z tego stanowiska w 1947). Socrealistyczna w treści, ale neorealistyczna w formie Piątka z ulicy Barskiej zdobyła w 1954 nagrodę za reżyserię na festiwalu w Cannes. Bezprecedensowy sukces Ford odniósł jednak dopiero ekranizacją Krzyżaków Henryka Sienkiewicza, który jest najbardziej znanym filmem przez niego wyreżyserowanym.

Na emigracji

W roku 1973 nakręcił film według noweli Sołżenicyna Krąg pierwszy. Film ten był filmem zakazanym. Jego pierwsze publiczne pokazy miały miejsce dopiero pod koniec lat 80., budząc zrozumiałe zainteresowanie.

Ocena

Był najlepiej poinformowaną osobą w środowisku, co wykorzystywał do umacniania swojej pozycji i eliminowania konkurencji. Nie dopuścił do powstania autonomicznych struktur filmowych, które planowali założyć Antoni Bohdziewicz (reżyser związany z PPS) i Eugeniusz Cękalski. Pomagał wyłącznie słabszym od siebie, podporządkowując ich całkowicie, a innych niszczył bez skrupułów. Blokował pomysły, zatrzymywał scenariusze. Wielu, m.in. Kazimierz Kutz, uważa, że był o nie obsesyjnie zazdrosny i sam chciał je realizować. Na kolaudacji Pokolenia stanął jednak lojalnie po stronie Andrzeja Wajdy. Także, gdyby nie jego upór, nie powstałyby Zespoły Filmowe, kształcące polskich reżyserów i operatorów, do dziś chwalone przez starsze pokolenie polskich reżyserów.

Życie prywatne

Aleksander Ford był trzykrotnie żonaty. Pierwsza żona to Olga Mińska (scenarzystka Przebudzenia i Sabry, asystent reżysera przy Ulicy Granicznej, Młodości Chopina), z drugą żoną Janiną Wieczerzyńską miał syna Aleksandra Forda juniora. Z trzecią żoną, o 30 lat młodszą Eleanor Griswold (wcześniej drugą żoną Zygmunta Kałużyńskiego), miał córki Konstancję i Justynę oraz syna Romana.