Albrecht Dürer (ur. 21 maja 1471 w Norymberdze; zm. 6 kwietnia 1528 tamże) – niemiecki malarz i grafik, teoretyk sztuki, uważany jest za najwybitniejszego artystę niemieckiego renesansu. Również teoretyk wojskowy.

Dzieciństwo i młodość

Ojciec Dürera, również Albrecht, urodził się w węgierskiej wsi Eytas. W roku 1455 przybył do Norymbergi, gdzie zajął się złotnictwem. W 1467 ożenił się z Barbarą Holper, córką swojego mistrza. Z osiemnaściorga dzieci, Albrecht był trzecim. Jego brat, Hans Dürer, również poświęcił się sztuce, pracując na dworze króla Zygmunta Starego w Krakowie. Albrecht Dürer (ojciec), kształcił syna w złotnictwie już od wczesnej młodości. Ponieważ ojciec uczył się swego fachu u mistrzów niderlandzkich, stąd młody Albrecht od początku poznał sztukę wypływającą z tradycji Jana van Eycka i Rogera van der Weyden, ponadto zaznajomił się z techniką rytu, co miało ważny wpływ na jego dalszy rozwój artystyczny. Z tego czasu pochodzi jego popiersie, które narysował mając 13 lat (1484, Albertina, Wiedeń) oraz Madonna z dwoma aniołami (1485). W latach 1485—90 terminował u norymberskiego malarza Michaela Wolgemuta.

Od Wielkanocy 1490 do Zielonych Świątek 1494 wędrował Dürer przez Górną Nadrenię. Była to pierwsza z trzech wielkich podróży jego życia, której dokładna droga nie jest znana. Niewykluczone, że udał się później do Niderlandów bądź Westfalii czy Palatynatu, nim w 1491 zatrzymał się w Alzacji, a nie spotkawszy już w Colmarze zmarłego 2 lutego 1491 Martina Schongauera, wybitnego grafika, powrócił do Bazylei, gdzie korzystał z gościny brata Schongauera, Georga.

Jesienią 1493 Dürer opuścił Bazyleę i przybył do Strasburga. Jego pobyt w tym mieście jest udokumentowany m.in. drzeworytem w Opus speciale Missarum Grüningena, wydanym w listopadzie 1493. Najwyraźniej jakiś czas potem został wezwany do powrotu do domu, gdyż po 18 maja 1494 był już w Norymberdze, gdzie 7 lipca 1494 poślubił piękną i zamożną Agnes Frey (zm. 1539), córkę norymberskiego mieszczanina. W ciągu następnych lat, do 1500, namalował akwarelą serię małych pejzaży — inspiracją do nich była rodzinna Norymberga oraz podróż do Wenecji, którą rozpoczął jesienią 1494, a zakończył w maju 1495.

Lata 1497—1505

Dürer usamodzielnił się w roku 1497. W pierwszym okresie swojej działalności artystycznej stworzył kilka portretów, namalował też parę autoportretów (zob. autoportrety Albrechta Dürera). Z 1500 r. pochodzi mały Chrystus na krzyżu (obecnie w Galerii Drezdeńskiej, obrazek o niewysłowionej finezji wykonania, oraz — z tego samego okresu — detale ołtarzy w Dreźnie (Maria z Dzieciątkiem i Ukrzyżowanie Chrystusa).

Głównie jednak poświęcał swój czas grawiurom i drzeworytom — rycinom do książek. Osobliwie szybko zajął się miedziorytnictwem: pierwszy datowany sztych pochodzi z roku 1497, jednakże istnieją z pewnością starsze, nie datowane. Z tegoż czasu pochodzi również Objawienie Janowe (Apocalypsis cum figuris) (1498), cykl szesnastu drzeworytów oraz miedzioryt Adam i Ewa.

Podróż do Wenecji 1505—1506

Jesienią 1505 Dürer udał się w drugą podróż do Wenecji, gdzie działali już wówczas najwięksi mistrzowie szkoły weneckiej: Tycjan, Giorgione, Palma il Vecchio, a przede wszystkim Giovanni Bellini, który najbardziej wpłynął na artystę.

O ile już wcześniej jego pierwsze studia, jego praca i talent nauczyły go cenić wartość poprawności i wierności rysunku rzeczywistości, tutaj olśniła go niesamowita głębia i potencjał kolorystyki. Niemieccy kupcy w Wenecji zamówili dla tamtejszego kościoła św. Bartłomieja duży obraz Matki Boskiej Różańcowej, nabyty później za pokaźną kwotę przez cesarza Rudolfa II, który przekazał go do Klasztoru Strachowskiego (1506, Galeria Narodowa, Praga). Przedstawia on ukoronowanie Madonny przez dwóch aniołów. Maria podaje Cesarzowi wieniec z róż, Dzieciątko Jezus — Papieżowi , takoż św. Dominik i liczni aniołowie — zgromadzonym wokół ludziom. W poważnie zniszczonym poprzez przemalowania obrazie wyraźnie widać wpływy weneckie.

Jakkolwiek w Wenecji Dürer zyskał rozgłos, a rada miejska była skłonna zapłacić 200 dukatów za roczny pobyt w mieście, późną jesienią roku 1506 opuścił Włochy i udał się w podróż powrotną do domu.

Lata 1506—1514 Malarstwo

Z pierwszych dzieł Dürera po powrocie z Włoch należy wymienić portret młodzieńca (1507, obecnie w zbiorach Kunsthistorisches Museum w Wiedniu), dwa obrazy przedstawiające Adama i Ewę w Raju (namalowany w 1507 na zamówienie rajców norymberskich) wzorowane na wcześniejszym miedziorycie, przy czym artysta za pomocą języka malarskiego wypracował kanon piękna człowieka.

W latach 1507 i 1508 zajmował się obrazem zamówionym przez elektora saskiego księcia Fryderyka Mądrego dla kolegiaty w Wittenberdze (obecnie w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu), którego tematem była męka dziesięciu tysięcy chrześcijan za króla perskiego Sapora. Po jego ukończeniu Dürer rozpoczął pracę nad słynnym Wniebowzięciem NMP, które Jakub Heller zamówił do ołtarza kościoła Dominikanów we Frankfurcie nad Menem. Obraz przyniósł zakonnikom, którzy pokazywali go za opłatą, niemałe dochody. Po tym, gdy cesarz Rudolf bezskutecznie zaoferował zań 100 000 guldenów, został on nabyty przez elektora saskiego Maksymiliana I za kwotę 1000 talarów. Przepadł bezpowrotnie w wyniku wielkiego pożaru zamku w Monachium w 1673 r. Kopia Paula Juvenela znajduje się w Saalhof we Frankfurcie nad Menem, nieopodal zachowanego ciągle skrzydła (dziś Historisches Museum). Obraz przedstawia Maryję, przeniesioną przez anioła z doczesnego życia w niebiańską glorię. Bóg Ojciec i Syn przyjmują ją z miłością i nakładają na jej skroń koronę. Apostołowie patrzą zdumieni na pusty grób. W tym obrazie Dürer sportretował się: w drugim planie obrazu opiera się o tablicę, z której można odczytać: „Albertus D. Alemanus faciebat post Virginis partum 1509”.

Albrecht Dürer pracował na zlecenie cesarza Maksymiliana I.

W latach 1511-13 malował on reprezentatywne obrazy cesarskie dla Norymbergi; są one wyjątkowo nie podpisane. Nimi chciało miasto otwarcie podbudować swoje prawo przechowywania insygniów władzy. Karol Wielki został przedstawiony w szacie cesarskiej, z mieczem w prawej ręce i jabłkiem królewskim w lewicy; Cesarz Zygmunt zaś – odwrotnie (obydwa obrazy obecnie w zbiorach Germanisches Nationalmuseum, Norymberga).

Z roku 1511 pochodzi słynny obraz na drewnie: Adoracja Trójcy Świętej, namalowana pierwotnie dla Brüderhaus w Landau, później (około 1600) oddany przez norymberską radę miejską do dyspozycji cesarza Rudolfa (obecnie w Kunsthistorisches Museum, Wiedeń). W dolnej części tego po mistrzowsku namalowanego i zakomponowanego obrazu Dürer sportretował się w postaci antycznej figury trzymającej tablicę z łacińską inskrypcją..

Grafika

Podczas tych lat Dürer opublikował, nie licząc mniejszych drzeworytów i miedziorytów, trzy większe serie ksylografów świadczące o bogatej inwencji artysty i należące do najwybitniejszych dzieł norymberskiego mistrza. Są to:

• Mała Pasja (1509—1510), pierwotnie w 37 rycinach;
• Duża Pasja (1510), istotnie różniąca się od małej, zarówno wyobrażeniami jak i formatem, 11 rycin
• Żywot Marii (1510—1511), 20 rycin

Ponadto można wymienić:

• Trójca święta (drzeworyt 1511),
• Msza św. Grzegorza
• Św. Krzysztof
• Święta Rodzina z matką Anną
• Joachim z różańcem

Wtedy poczynił Dürer eksperymenty z suchą igłą (na miedzi). Tak powstała Święta Weronika (1510), Leidensheiland i Św. Hieronim (obydwie grafiki z 1512).

Od tego czasu przeważają w twórczości Dürera drzeworyty i miedzioryty, a rzadziej spotkać można obrazy jego pędzla. Z tych ostatnich znany jest mały obraz pochodzący z roku 1512 a przedstawiający Maryję z nagim dzieciątkiem trzymającym nadgryzioną gruszkę. W tym samym roku powstają w przeważającej mierze małe grawiury, wśród niech – trzecia Pasja. Mniej więcej w tym czasie Dürer otrzymał list od swego mecenasa, cesarza Maksymiliana, w sprawie obrony grafik przed imitacjami. Jako wyróżniające się dzieła z roku 1512 należy wymienić sztychy: Maria auf der Rasenbank, Christus der Dulder (obydwie grafiki suchą igłą) oraz święty Hieronim w wąwozie. Z kolejnych lat pochodzą najsłynniejsze ryciny Dürera: Rycerz, śmierć i diabeł 1513, Św. Hieronim w pracowni, Melancholia I, oba z 1514, Św. Eustachy klęczący przed swym koniem, jak również zamówiony pierwotnie dla norymberskiego kościoła pod wezwaniem św. Katarzyny, a znajdujący się obecnie w monachijskiej pinakotece Ołtarz narodzenia pańskiego. Od 1515 w twórczości Dürera pojawia się również akwaforta.

Znaczenie w historii sztuki

Najistotniejszą z zasług Dürera jest jego szczególny wkład w rozwój drzeworytnictwa i miedziorytu. Nadał drzeworytowi rangę samodzielnego dzieła sztuki plastycznej, doprowadzając go do poziomu miedziorytu, w którym udało mu się do perfekcji opanować operowanie światłem.

Tak samo jak drzeworyt, Dürer zrewolucjonizował techniki miedziorytnicze. Sztychy takie jak Rycerz, śmierć i diabeł, czy Melancholia I przysporzyły mu sławy w całej Europie i zapewniły mu oddziaływanie, którego z pewnością nie uzyskałby żadnym swoim obrazem. Dürer — podobnie jak Tycjan czy Michał Anioł — dostrzegł znaczenie grafiki również w tym, że sprzedawane sztychy mogą nabrać wymiernej wartości finansowej. Swoje grafiki wydawał Dürer własnym sumptem. Stosowane przezeń rozwiązania graficzne prędko rozprzestrzeniły się na całym kontynencie.

Oprócz działalności artystycznej Dürer zajmował się teorią perspektywy, jest też autorem traktatu o miernictwie. Interesowała go również obronność miast: na podstawie jego szkiców przebudowane zostały u progu XVI wieku mury obronne Ulm.

Dzieła artysty

• Portrety ojca i matki - 1490, olej na drewnie 47 x 39 cm, Galeria Uffizi
• Autoportret - 1493 olej na płótnie Felix Collections, Lipsk *
• Dziedziniec zamku w Innsbrucku - 1494
• Krajobraz w dolinie Cembra - 1495
• Syn marnotrawny - 1496
• Ołtarz Paumgartnerów, 1498 - 1504, olej na desce 157 x 250 cm, Stara Pinakoteka
• Autoportret - 1498, Galeria Uffizi Florencja
• Objawienie Janowe 1498
• Portret Oswalda Krella - 1499, olej na płótnie, Stara Pinakoteka w Monachium
• Hans Tucher - 1499, olej na płótnie, Grand-ducal Museum Weimar
• Felicitas Tucherin, żona Hansa 1499, olej na płótnie, Grand-ducal Museum Weimar
• Chrystus na krzyżu' 1500
• Herkules in combat with the Stymphallan Birds - 1500, Germanic Museum, Norymberga*
• Autoportret - 1500 olej na desce 67 x 49 cm, Stara Pinakoteka Monachium
• Nawiedzenie Marii - Stara Pinakoteka Monachium
• Lamentujące kobiety pod krzyżem - 1500, olej na płótnie, Stara Pinakoteka, Monachium*
• Madonna karmiąca - 1503
• Ołtarz Jabacha - ok. 1503-1505 technika mieszana na desce lipowej, Städel Museum, Wallraf-Richartz-Museum ,Stara Pinakoteka
• Hołd Trzech Króli - 1504, olej na drewnie 47 × 39 cm, Galeria Uffizi
• Portret Wenecjanki - 1505
• Madonna i Dzieciątko z czyżykiem - 1506, olej na drewnie 47 × 39 cm, Gemäldegalerie Berlin
• Święto Różańcowe - 1506, olej na drewnie 162 × 194,5 cm, Galeria Narodowa w Pradze
• Chrystus wśród uczonych w Piśmie - 1506, olej na drewnie, 65 x 80, Madryt, Kolekcja Thyssen–Bornemisza
• Adam i Ewa - 1507 olej na desce 209 x 81 i 209 x 83 Prado
• Chciwość (Stara kobieta z workiem pieniędzy) - 1507
• Dziesięć tysięcy męczenników - 1508
• Obraz Wszystkich Świetych (Adoracja Trójcy Świętej) - 1511 Wiedeń
• Skrzydło ptaka - 1512
• Portret Bernharda von Reesen - 1519
• Madonna z Dzieciątkiem i gruszką - 1512
• Portret Michaela Wolgemuta - 1516
• Madonna z Dzieciątkiem i św.Anną - 1519
• Czterej Apostołowie - 1526 olej na desce , lewe skrzydło 215,5 x 76 cm, prawe skrzydło 214,5 x 76 cm, Stara Pinakoteka
• Portret Jacoba Muffela - 1526, olej na desce, przeniesiony na płótno, 48 x 36 cm Gemäldegalerie
• Czterej Apostołowie - 1528

Grafika:

• Madonna z dwoma aniołami -ok. 1485 grafika Royal Print-Cabinet Berlin
• Madonna z małpką
• Syn marnotrawny
• Autor w stroju pielgrzyma - 1494, karta tytułowa Quarta pars operum J. Gersona
• Pasja oraz Apocalypsis cum figuris - 1496–1498, cykle drzeworytów
• Czterej jeźdźcy Apokalipsy - 1498 drzeworyt 39,3 x 28,3 cm, Gemäldegalerie
• Rycerz, śmierć i diabeł - 1513, miedzioryt
• Melancholia - 1514, miedzioryt, 31 x 26 cm, Galeria Albertina, Wiedeń

* Opis obrazów na podstawie monografii H Knackfussa Dürer. Monographs on Artists, Bielefeld and Leipzig Velagen & Klasing 1900

Grób artysty w Norymberdze

Jeźdźcy Apokalipsy z Apocalypsis cum figuris, drzeworyt, 1497–98

Maksymilian I Habsburg

Hieronim ze Strydonu w celi (1514)