Antoine Joseph Sax, zwany Adolphe (ur. 6 listopada 1814 w Dinant, zm. 4 lutego 1894 w Paryżu) – belgijski budowniczy instrumentów muzycznych, konstruktor saksofonu.

Dzieciństwo

Urodził się w małym belgijskim mieście Dinant leżącym na prawym brzegu rzeki Mozy. Miasto przez wieki nękane było inwazjami i wojnami, po których mieszkańcy z uporem i pieczołowitością odbudowywali zniszczone budowle i sprzęty. Być może temu należy przypisać dużą liczbę drobnych warsztatów mechanicznych, wśród których europejską sławę zdobyły warsztaty blacharskie a szczególnie te, które pracowały na blachach z żółtej miedzi i mosiądzu.

Dinant słynęło jeszcze z jednej rzeczy: twardego i kruchego piernika wyrabianego z mąkijęczmiennej i miodu. Nadawano mu różnorodne, często wyrafinowane kształty a dzięki charakterystycznej recepturze – złotą, błyszczącą barwę. Być może w jakiś sposób fakt łatwego modelowania złotej materii spowodował, że to właśnie w Dinant narodził się saksofon.

Szóstego listopada 1814 roku urodziło się pierwsze z jedenaściorga dzieci Charlesa Josepha Saxa – Antoine Joseph Sax zwany później Adolfem. Charles Sax, fabrykant, właściciel fabryki instrumentów dętych, w rok po bitwie pod Waterloo mianowany został przez króla Belgii, Wilhelma I głównym dostawcą instrumentów odradzającej się armii.

Adolf Sax od wczesnych lat zaznajamiał się z kształtem, budową i technologią produkcji instrumentów dętych. W wieku sześciu lat potrafił wytoczyć korpus klarnetu i roztrąb rogu. Od tego czasu pobierał systematyczne lekcje gry na flecie w Konserwatorium Brukselskim i klarnecie u znanego dyrygenta orkiestr wojskowych – L. Bendera.

W roku 1829, mając piętnaście lat, posłał na wystawę do Paryża wykonane własnoręcznie dwa flety i klarnet z kości słoniowej, które to instrumenty zostały uznane za świetne.

Narodziny saksofonu

W wieku 20 lat udoskonalił klarnet basowy, będący do tej pory instrumentem bardzo niestrojnym i nierównym brzmieniowo. Od tego czasu zaczął borykać się ze złymi opiniami, przeciwnościami, a nawet procesami ze strony konkurencji i muzyków, którzy powodowani zazdrością byli Saksowi niechętni. Pierwsza potyczka rozegrała się już o unowocześniony klarnet basowy i dopiero „bitwa” w postaci konfrontacji instrumentów starych i nowego spowodowała, że na chwilę umilkły tony prześmiewcze.

Wiosną 1841 roku Adolf Sax przeniósł się na jakiś czas do Paryża, gdzie obok uznania jako konstruktora i wynalazcy spotkała go zawiść, napady jadowitych krytyków i średnich muzyków, oszczerstwa, procesy sądowe, a nawet kradzieże. Z drugiej strony Sax miał wyjątkową zdolność robienia sobie nieprzyjaciół wynikającą z arogancji i trudnego usposobienia.

Historia saksofonu rozpoczęła się najprawdopodobniej w roku 1841, kiedy to przygotowany na wystawę instrumentów w Brukseli pakunek ktoś kopnął w niewyjaśnionych okolicznościach. Pogięty i zniszczony instrument nie nadawał się oczywiście do prezentacji.

Sądząc z opisów pakunek zawierał nowy, skonstruowany niedawno instrument – saksofon. Pierwsza wzmianka o saksofonie, autorstwaHektora Berlioza, ukazała się 12 czerwca 1842 roku w paryskim Journal des Debats, i ta data została przyjęta za metrykę powstania saksofonu. Saksofon (fr. Le Saxophon), nazywany po jego wynalazcy, był instrumentem z grupy dętych drewnianych. Miał dziewiętnaście klap, co czyniło go podobnym do instrumentu ophicleide. Ustnik, w przeciwieństwie do dętych blaszanych, był podobny do ustnika klarnetu basowego. Co ciekawe, pierwszym, opisywanym saksofonem był saksofon barytonowy; dopiero później, z konieczności nadania większej ruchliwości, Adolf Sax skonstruował alt, tenor i sopran. Skala pierwszego saksofonu była o siedem dźwięków większa niż późniejsze modele, które Sax przebudował ze względu na gorsze możliwości brzmieniowe najwyższych dźwięków prototypu. Wkrótce po premierzepierwszego saksofonu Adolf Sax zademonstrował swoje instrumenty w Konserwatorium Paryskim, gdzie słuchali go znani wówczas muzycy i kompozytorzy: Auber (sławny kompozytor La Muette de Portici – opery wykonywanej w Brukseli 21 września 1830, będącej sygnałem dla rewolucji belgijskiej), Halévy, Habeneck, Monnais i inni, którzy chwalili go za nowatorstwo i muzykalność.

Po sukcesie prezentacji Sax otworzył warsztat w Paryżu przy ulicy Saint Georges 10, gdzie zabrał się energicznie do pracy, nader często jednak popadając w konflikty z zatrudnianymi rzemieślnikami. Na siedemnastego i dwudziestego pierwszego czerwca przypadają daty pierwszych francuskich patentów saksofonowych. Wiosną 1843 roku Sax rozpoczął produkcję instrumentów blaszanych z nowym mechanizmem obrotowym zamiast tłokowym.

Propagowanie saksofonu

W listopadzie 1843 roku, podczas wystawienia opery Don Sebastian Donizettiego muzycy odmówili wykonania partii klarnetu basowego na instrumencie zrobionym przez Saxa. Sax zadeklarował, że wykona ją osobiście, ale muzycy zagrozili strajkiem. Sax wspólnie z Donizettim musieli ustąpić. Na początku 1844 roku warsztat Saxa odwiedził Rossi, który urzeczony brzmieniem saksofonu sprowadził go do konserwatorium w Bolonii.

Najwierniejszym zwolennikiem saksofonu i talentu Saxa był jednak Hektor Berlioz – gorący propagator nowego instrumentu konsekwentnie wszędzie tam, gdzie koncertował. Od roku 1844 warsztat Saxa odwiedzała śmietanka życia muzycznego, literackiego i społecznego Paryża. Przy każdej okazji Sax demonstrował możliwości swoich instrumentów podczas improwizowanych koncertów. W tym samym roku Sax otworzył filię fabryki w Anglii, a wkrótce po tym jego młodszy brat Henry wyemigrował do Ameryki, gdzie założył manufakturęinstrumentów dętych w Filadelfii.

Latem 1844 saksofon został pokazany na Paris Industrial Exhibision i prezentowany wobec króla Ludwika Filipa i królowej Marii Amelii. Rok 1845 okazał się przełomowy w życiu Adolfa Saxa. Dopiero teraz zaczęła przełamywać się stopniowa niechęć muzyków i środowiska, chociaż nadal miał wielu wrogów, stopniowo pokonywał zniechęcenie do swojej osoby. Budził olbrzymie kontrowersje nazywając grupę saxhornów swoim nazwiskiem (protestowali niemieccy konstruktorzy: Stolzel i Blumel).

Opłacani przez przeciwników prawnicy raz po raz pozywali go do sądów podważając zasługi przy wynalezieniu saksofonu. Jednocześnie instrument ten zyskiwał coraz więcej zwolenników w wojskowych paradach ulicznych i wśród uczącej się muzyki młodzieży.

Wielkim sukcesem była muzyczna oprawa wojskowego święta 26 lipca 1846 roku, w czasie której 1800 muzyków wykonało program z udziałem wielkiej liczby saksofonów zaaranżowany przez Berlioza. 12 października 1848 roku aż pięciu studentów klasy saksofonu otrzymało stypendia. Latem 1849 roku Stany Zjednoczone objechała wystawa saksofonów i saxhornów.

Późne lata Adolphe’a Saxa

Zgodnie z tendencją XIX wieku Adolf Sax ujednolicił wszystkie pokrewne modele instrumentów dętych blaszanych buglehorny altowe, tenorowe, eufonia i tuby budowane przez różnych konstruktorów, a nie tworzące dotąd homogenicznej grupy nadając im wspólną nazwę saxhornów. W 1853 r. po spotkaniu z Ryszardem Wagnerem zbudował tubę wagnerowską. W 1854 roku Sax opublikował „Saxhorn Metode”. Od tego roku Sax systematycznie uzupełniał rodziny saksofonów i saxhornów o nowe instrumenty. W tym okresie nie powodziło mu się najlepiej, doszło do tego, że cesarz Napoleon III ratował go od bankructwa.

W 1858 został kierownikiem klasy saksofonu przy Konserwatorium Paryskim, gdzie nauczał przez trzynaście lat. W roku 1870 rząd rozwiązał klasę. Do końca życia żył w biedzie na emeryturzeustanowionej przez rząd. Zmarł w roku 1894. Został pochowany w rodzinnym grobowcu nacmentarzu Montmartre w Paryżu.

Bibliografia

• Adolphe Sax, sa vie, son oeuvre, ses instruments de musique, Malou Haine, Université Bruxelles Editions, 1980
• Sax, Mule & Co, Jean-Pierre Thiollet, H & D, Paris 2004, ISBN 2-914266-03-0.