Adolf Pawiński (ur. 7 czerwca 1840 w Zgierzu, zm. 23 sierpnia 1896 w Grodzisku Mazowieckim) – polski historyk, archiwista, docent Szkoły Głównej Warszawskiej i profesor historii powszechnej Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego.

Adolf Pawiński urodził się jako drugi z czworga dzieci Jana Pawińskiego. Jego ojciec pochodził ze Słupcy i był właścicielem niewielkiej farbiarni w Zgierzu. Matka Amalia Franciszka Kunegunda (z domu Kronow) była córką posesora dzierżawnego dóbr głowieńskich. Szkołę podstawową ukończył w Zgierzu, natomiast średnią w Piotrkowie Trybunalskim.

W 1859 rozpoczął studia na na Wydziale Filozoficzno-Historycznym Uniwersytetu Petersburskiego, gdzie brał czynny udział w ruchu studenckim. Zajmował się kontaktami pomiędzy polskimi studentami w Petersburgu i w Dorpacie. W lutym 1861 w Warszawie uczestniczył w zjeździe delegatów polskich studentów uniwersytetów rosyjskich, który był reakcją na zamknięcie Uniwersytetu Petersburskiego w wyniku zamieszek studenckich w tymże roku. W lutym 1862 Pawiński przeniósł się na uniwersytet w Dorpacie, gdzie został przyjęty do korporacji akademickiej Konwent Polonia.

W 1864 otrzymał stopień kandydata nauk. W tym samym roku Teodor Witte, dorpatczyk, przyznał Pawińskiemu dwuletnie stypendium na studia zagraniczne. Najpierw wyjechał do Berlina, gdzie spotykał Rankego. Później słuchał wykładów Jaffego i Droysena. Następnie udał się do Getyngi, gdzie pod okiem Waitza uzyskał doktorat w dziedzinie genezy ustroju średniowiecznych komun włoskich.

W 1868 roku po powrocie do Polski został docentem Szkoły Głównej w Warszawie i jednocześnie otrzymał płatną pracę w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie.

W Petersburgu, w 1871 roku, po przedstawieniu rozprawy o Słowianach połabskich uzyskał stopień doktora historii powszechnej, po czym mianowano go profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Carskiego w Warszawie (po zamknięciu Szkoły Głównej).

W roku 1875 objął kierownictwo Archiwum Głównego oraz otrzymał nominację na profesora zwyczajnego.

Członek Akademii Umiejętności.

Pawiński współredagował "Bibliotekę Warszawską", był również współzałożycielem pisma "Ateneum", a także współpracownikiem Wielkiej Encyklopedii Ilustrowanej i wielu innych czasopism. Kierował Sekcją Czytelni przy Towarzystwie Dobroczynności. Był również współtwórcą Towarzystwa Kolonii Letnich.

Żoną Adolfa Pawińskiego była Aniela Moldenhawer (1848–1909) z którą miał córkę Marię Chrostowską (1874–1934), a jego zięciem był Bronisław Chrostowski. Adolf Pawiński został pochowany w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kw. 207–VI–25/27).

Publikacje (wybór)

• Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym
• Źródła dziejowe
• Rządy sejmikowe w Polsce, 1572-1795: na tle stosunków województw kujawskich (1888)
• Sejmiki ziemskie: początek ich i rozwój aż do ustalenia się udziału posłów ziemskich w ustawodawstwie sejmu walnego 1374-1505 (1895)
• Skarbowość w Polsce i jej dzieje za Stefana Batorego
• Stefan Batory pod Gdańskiem w 1576-77
• O pojednaniu w zabójstwie : według dawnego prawa polskiego
• Jana Ostroroga żywot i pismo O Naprawie Rzeczypospolitej : Studyum z literatury politycznej XV wieku
• Hiszpania. Listy z podróży (1881) t.1, t.2
• Portugalia : listy z podróży
• Dzieje zjednoczenia Ormian polskich z Kościołem Rzymskim w XVII wieku, z dwóch rękopisów, z włoskiego i łacińskiego w przekładzie polskim
• Polabskie slaviâne : istoričeskoe izsledovanie
• W sprawie o narodowość Kopernika : Objaśnienia ku uczczeniu 400-nej rocznicy urodzin Kopernika w d. 19 lutego 1873
• Mazowsze (1894)
• Wielkopolska t.1 t.2
• Małopolska t.1 t.2
• Młode lata Zygmunta Starego
• Anna, księżna Mazowiecka
• Ostatnia księżna mazowiecka: obrazek z dziejów XVI wieku