Przekazy historyczne

Spośród ówczesnych historyków o pożarze wspomina tylko Pliniusz Starszy, który pisze o nim niejako na marginesie. Inni, w tym tacy jak Dion Chryzostom, Plutarch czy Epiktet, na ten temat milczą.

Pożar wspomniany jest także we fragmencie sfałszowanego listu Seneki do Pawła z Tarsu, pochodzącego z IV wieku, gdzie czytamy: "Sto i trzydzieści dwa domy oraz cztery insule spłonęły w sześć dni; siódmego nastał koniec". Wskazuje to na strawienie mniej niż dziesiątej części miasta, bowiem w ówczesnym Rzymie było ok. 1700 domów oraz 47000 insuli i kamienic.

Współczesna wiedza na temat pożaru pochodzi głownie z trzech źródeł wtórnych, spisanych przez Kasjusza Diona, Swetoniusza, oraz Tacyta. Źródła pierwotne, którymi były przekazy Fabiusa Rusticusa, Marcusa Cluviusa Rufusa oraz Pliniusza Starszego, nie przetrwały do współczesności. Zdaniem Tacyta były one sprzeczne i bardzo przesadzone. Spośród wielu domniemanych przyczyn pożaru i roli Nerona, najważniejsze to:

• Zmotywowany pragnieniem zniszczenia miasta, Neron potajemnie wysłał swoich ludzi, którzy, udając pijanych, podpalili miasto. Cesarz obserwował pożar ze swego pałacu na Palatynie, śpiewając i grając na lirze.
• W szalonym kaprysie Neron całkiem otwarcie wysłał swoich ludzi, którzy podpalili miasto. Sam obserwował pożar z Wieży Mecenasa na Eskwilinie, śpiewając i grając na lirze.
• Neron w sekrecie wysłał ludzi celem podpalenia miasta, zaś sam śpiewał i grał na lirze na prywatnej scenie.
• Był to wypadek. W momencie wybuchu pożaru Neron przebywał w Anzio.
• Pożar wywołali chrześcijanie.

Nie jest do końca jasne, jak wybuchł pożar - czy był to wypadek, czy też celowe podpalenie. Zgodnie z przekazem Tacyta, część ludu oskarżyła o podpalenie Nerona, który, chcąc się oczyścić, skierował oskarżenie na chrześcijan. Na części oskarżonych torturami wymuszono przyznanie się do winy. Tacyt pisze, że oskarżeni chrześcijanie byli rzucani psom na pożarcie oraz krzyżowani i podpalani. Swetoniusz i Kasjusz Dion winnego doszukują się natomiast w osobie Nerona, motywowanego chęcią zniszczenia miasta lub odbudowania go zgodnie z własnym zamysłem. Swetoniusz nie wspomina zaś o żadnych prześladowaniach, szczególnie na skalę opisaną przez Tacyta, Neron zaś miał nawet nie szukać sprawców, jedynie oskarżeni wskazani przez Senat mieli ponieść lekkie kary.

Kasjusz Dion pisał, co także potwierdzał Swetoniusz, że Neron w trakcie pożaru śpiewał na scenie pieśń "Spalenie Troi". Jednak zdaniem Tacyta była to plotka, zaś Neron przebywał w tym czasie w Anzio.

Według Tacyta Neron na wieść o pożarze szybko wrócił do Rzymu celem organizacji pomocy humanitarnej, na którą wyłożył pieniądze z własnych funduszy. Zaraz po pożarze cesarz otworzył swój pałac dla pogorzelców oraz zapewnił dostawy żywności. Po pożarze stworzył też nowy plan rozwoju miasta, w którym zaznaczono, że spalone domy mają być rozebrane, zaś na ich miejsce pobudowane nowe – z cegły, w większej odległości od drogi. Poza tym Neron zbudował w miejscu pogorzeliska kompleks pałacowy, nazwany Domus Aurea ("Złoty Dom"), o powierzchni od 40 do 120 ha. Fundusze potrzebne na odbudowę miasta zostały zebrane ze specjalnych danin nałożonych na prowincje rzymskie.

Poglądy współczesne

Współcześni historycy są raczej zgodni, że Neron nie wywołał celowo pożaru. Tezę o chęci stworzenia przez Nerona miejsca pod pałac Domus Aurea obala jego późniejsze, odległe od miejsca wybuchu pożaru umiejscowienie, po drugiej stronie Palatynu. Ponadto spłonęła część innego pałacu cesarza – Domus Transitoria. Jest mało prawdopodobne, aby Neron chciał zniszczyć ten pałac, tym bardziej, że nawet obrazy i dekoracje w nowym pałacu były podobne do tych spalonych. Poza tym pożar wybuchł dwa dni przed pełnią księżyca, kiedy to podpalacze mogli być dobrze widoczni i zostać wykryci.