Siedemnaście mgnień wiosny (ros. Семнадцать мгновений весны) – radziecki serial telewizyjny z 1973 na podstawie jednej z powieści Juliana Siemionowa, w reżyserii Tatiany Lioznowej. Autorem scenariusza i tekstu narratora filmu był sam Siemionow. Serial liczył 12 odcinków, których akcja rozgrywa się w ciągu 17 dni (stąd tytuł). Realizowano go głównie na Łotwie, a Ryga udawała miasta szwajcarskie.

W Polsce premiera serialu odbyła się 19 lutego 1974 roku.

Spis treści

Obsada

• Wiaczesław Tichonow – SS-Standartenführer Max Otto von Stirlitz (pułkownik Maksym Maksymowicz Isajew)
• Leonid Broniewoj – SS-Gruppenführer Heinrich Müller
• Jewgenij Jewstigniejew – profesor Pleischner
• Oleg Tabakow – SS-Brigadeführer Walter Schellenberg
• Rostisław Platt – pastor Fritz Schlagg
• Wasilij Łanowoj – SS-Obergruppenführer Karl Wolff
• Wilhelm Burmeier – Hermann Göring; Leutnant, dowódca punktu kontrolnego na granicy szwajcarskiej (odcinki 11, 12)
• Jurij Wizbor – Martin Bormann
• Jekatierina Gradowa – radiotelegrafistka Kathrin Kinn (Katia Kozlowa)
• Nikołaj Wolkow – radiotelegrafista Erwin Kinn
• Fritz Diez – Adolf Hitler
• Michaił Żarkowski – SS Obergruppenführer Ernst Kaltenbrunner
• Andro Kobaładze – Józef Stalin
• Nikołaj Prokopowicz – Heinrich Himmler
• Wiaczeslaw Szalewicz – Allen Dulles, szef ośrodka OSS w Europie
• Leonid Kurawliow – SS-Obersturmbannführer Kurt Eismann
• Konstantin Żełdin – SS-Obersturmbannführer Wilhelm Holtoff
• Aleksej Safonow – SS-Sturmbannführer Jurgen Rolf
• Olga Sosznikowa – SS-Unterscharführer Barbara Krein
• Otto Mellies – Helmut Kalder, żołnierz SS
• Lew Durow – Klaus, agent SD
• Ławrentij Masocha – SS-Standartenführer Scholtz
• Emilia Milton – frau Saurich
• Swetłana Swetlicznaja – Gabi Nabel
• Eleonora Szaszkowa – żona Stirlitza
• Jewgienij Kuzniecow (aktor) – Friedrich Wilhelm Krüger
• Walentyn Gaft – Gaevernitz, współpracownik Dullesa
• Aleksej Ejbożenko – Husmann, współpracownik Dullesa
• Wladlen Dawydow – „Włoch”, współpracownik Dullesa
• Jan Janakijew – SS-Standartenführer Dollmann, współpracownik Wolffa
• Wiktor Szczeglow – „Agent ubezpieczeniowy”, śledczy Gestapa
• Inna Uljanowa – pijana dama w hotelu
• Jurij Smirnow – agent Gestapo na kryjówce w Bernie
• Nikołaj Gricenko – generał w pociągu
• Jefim Kopelian – narrator

Powstały dwie polskie aktorskie wersje „Siedemnastu mgnień wiosny”. Pierwsza to polski dubbing radzieckiego serialu, a druga to dwuczęściowy spektakl Teatru Sensacji „Kobra” z 1973 roku w reżyserii Andrzeja Zakrzewskiego. Odcinki nosiły tytuły: Walizka Katherine i W pułapce. W obu wersjach postać głównego bohatera – SS Standartenführera Maxa Otto von Stirlitza odtwarzał Piotr Pawłowski.

Polski dubbing

Reżyseria – Zofia Dybowska-Aleksandrowicz

• Piotr Pawłowski – SS Standartenführer Max Otto von Stirlitz
• Marek Kondrat – agent Gestapo w Bernie
• Krystyna Chmielewska – Katia
• Janusz Kłosiński – SS Gruppenführer Heinrich Müller
• Maciej Englert – Helmut
• Zdzisław Tobiasz – Allen Dulles
• Zdzisław Mrożewski – pastor Schlagg
• Janusz Bukowski – SS Brigadeführer Walter Schellenberg
• Lech Pietrasz – Obersturmbannführer SS Kurt Eismann
• Janusz Paluszkiewicz – Profesor Werner Pleischner
• Janusz Bylczyński – Obergruppenführer SS Ernst Kaltenbrunner
• Małgorzata Włodarska – SS Unterscharführer Barbara Krein
• Henryk Czyż – SS Standartenführer Scholz, adiutant Müllera
• Maciej Rayzacher – Husmann, współpracownik Dullesa
• Andrzej Seweryn – generał Karl Wolff
• Daniela Makulska – siostra w sierocińcu
• Henryk Łapiński – fotograf
• Szczepan Baczyński – sklepikarz w Bernie
• Zdzisław Salaburski – generał w pociągu
• Krystyna Loska – lektorka
• Tadeusz Borowski – narrator

Wersja polska – Teatr Sensacji „Kobra” z 1973 roku

Udział wzięli:

• Piotr Pawłowski – Stirlitz
• Barbara Sołtysik – Katherine
• Henryk Bąk – Mueller, szef Gestapo
• Mieczysław Voit – Schellenberg
• Stanisław Michalik – Holtoff
• Tadeusz Fijewski – Profesor Pleischner
• Zygmunt Maciejewski – Esesman

oraz:

• Arkadiusz Bazak
• Józef Duriasz
• Janusz Zakrzeński
• Włodzimierz Nakwaski
• Jan Burek
• Kazimierz Meres
• Roman Kosierkiewicz
• Jerzy Moes
• Jerzy Radwan
• Tadeusz Wieczorek
• Ewa Wawrzoń
• Ryszard Barycz
• Mieczysław Kalenik
• Henryk Czyż
• Zdzisław Szymborski
• Teodor Gendera
• Edward Rauch
• Andrzej Siedlecki
• Wiktor Nanowski
• Andrzej Gawroński
• Bogdan Śmigielski
• Jadwiga Kurylukówna

i inni

Opis fabuły

Akcja filmu rozpoczyna się 12 lutego i trwa do 24 marca 1945 w upadającej III Rzeszy (głównie Berlinie). Ukazuje siedemnaście wybranych z tego okresu, pełnych napięcia dni (stąd tytuł serialu). Maksym Maksymowicz Isajew działa w Berlinie jako tajny agent wywiadu radzieckiego Standartenführer Max Otto von Stirlitz. Przeniknął w szeregi wywiadu SS – SD. Pracuje w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy. Główny motyw filmu to realizacja zadania jakie Stirlitz otrzymuje z Moskwy: dowiedzieć się, który z przywódców III Rzeszy próbuje nawiązać rokowania z aliantami zachodnimi w Szwajcarii. Uzyskać dowody, że takie rozmowy się toczą, aby zapobiec zawarciu separatystycznego pokoju pomiędzy hitlerowcami a mocarstwami zachodnimi, przede wszystkim Amerykanami. Isajew dzięki swojej niebywałej inteligencji, opanowaniu i łutowi szczęścia wykonuje zadania. Nie obywa się to jednak bez przeszkód; zanim do tego dojdzie, musi zmierzyć się z szefem RSHA Kaltenbrunerem, który mając wobec niego podejrzenia, zleca jego obserwację, oraz z szefem Gestapo Müllerem, który wszczyna wobec niego śledztwo, a nawet na krótko aresztuje. Na domiar złego jego radiotelegrafista ginie w jednym z nalotów, przerywając łączność Stirlitza z centralą w Moskwie. Ciężarna żona radiotelegrafisty – Katia – trafia do szpitala, a stamtąd na Gestapo.

Postacie

• Max Otto von Stirlitz – Standartenführer SS, pracownik departamentu VI Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy; w istocie radziecki agent Justus w stopniu pułkownika Wsiewołod Władimirowicz Władimirow, używający również operacyjnego pseudonimu Maksim Maksimowicz Isajew
• Walter Schellenberg – Brigadeführer SS, kierownik departamentu VI (wywiad zagraniczny) Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy, przełożony Stirlitza
• Heinrich Müller – Gruppenführer SS, kierownik departamentu IV Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Gestapo)
• Ernst Kaltenbrunner – Obergruppenführer SS, szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy
• Karl Wolff – SS-Obergruppenführer i generał Waffen-SS, Najwyższy Dowódca SS i Policji we Włoszech
• Allen Dulles – dowódca szwajcarskiego ośrodka OSS
• Pastor Fritz Schlagg – duchowny, łącznik Stirlitza

Odcink

Odcinek 1

Połowa lutego 1945. Berlin. III Rzesza dogorywa, ale odcięty w swoim bunkrze Hitler wciąż roi o ostatecznym zwycięstwie. Tymczasem jego najwyżsi dowódcy planują rozpocząć tajne negocjacje z Zachodem...

Odcinek 2

Stirlitz dostaje rozkaz z centrali w Moskwie: za wszelką cenę ma się dowiedzieć, kto spośród hitlerowskich przywódców chce rozmawiać z Zachodem o kapitulacji. Później musi zdemaskować go jako zdrajcę...

Odcinek 3

Stirlitz próbuje zorientować się, kto z hitlerowskiego dowództwa chce rozmawiać z Zachodem. Spotyka się ze swoimi łącznikami i przekazuje wiadomości do centrali w Moskwie. Musi jednak uważać, bo od pewnego czasu na rozkaz szefa RSHA Kaltenbrunera jest śledzony...

Odcinek 4

Wojska radzieckie zbliżają się do Królewca. Himmler nakazuje natychmiast ewakuować z miasta generała SS Wolfa, który ma w Szwajcarii prowadzić rozmowy z szefem amerykańskich specsłużb Allanem Dullesem. Tymczasem radziecka radiotelegrafistka i zarazem łączniczka Stirlitza wpada w ręce Gestapo...

Odcinek 5

Generał SS Wolf jedzie do Berna. W ośrodku wywiadu amerykańskiego prowadzi pertraktacje z Zachodem celem zawarcia separatystycznego pokoju. Stirlitz próbuje za wszelką cenę storpedować te rozmowy...

Odcinek 6

Stirlitz werbuje do współpracy pastora Schlagga. Ma on pojechać do Szwajcarii by przekonać wywiady państw zachodnich, że generał Wolf jest prowokatorem. Tymczasem w Berlinie Gestapo próbuje ustalić czyją łączniczką jest schwytana radiotelegrafistka...

Odcinek 7

Wśród najwyższych przywódców niemieckich narasta wzajemna nieufność. Gestapo za wszelką cenę próbuje zdemaskować radzieckiego szpiega. Stirltz wywozi do Berlina cennego współpracownika, jednak już w Szwajcarii wpada on w zasadzkę. Stirlitz interweniuje u szefa SD Schellenberga, twierdząc, że działania jego podwładnych szkodzą interesom III Rzeszy...

Odcinek 8

Po powrocie z Berna Stirlitz zastaje w swoim domu wysłannika szefa Gestapo Müllera, który proponuje mu ucieczkę z Niemiec. Radziecki agent orientuje się, że jest to prowokacja, obezwładnia intruza i przekazuje w ręce Gestapo. Wkrótce Müller dowiaduje się, że odciski palców znalezione na radiostacji radzieckiej radiotelegrafistki należą do Stirlitza...

Odcinek 9

Gestapo poddaje brutalnym przesłuchaniom radziecką radiotelegrafistkę, chcąc wydobyć od niej informacje i nazwisko jej szefa oraz kody szyfrogramów, ale dziewczyna milczy. Tymczasem Stirlitz rozpracowuje kontakty Martina Bormanna i próbuje zablokować niemieckie prace nad bronią nuklearną...

Odcinek 10

Stirlitz, wezwany przez SS na przesłuchanie, zostaje aresztowany. Mueller domagają się od niego wyjaśnienia, w jaki sposób odciski jego palców znalazły się na walizce z radiostacją radzieckiej agentki. Tymczasem trwają poszukiwania radiotelegrafistki, której udało się uciec...

Odcinek 11

Po licznych wyjaśnieniach i konfrontacjach Stirlitz zostaje zwolniony, a śledztwo Gestapo w jego sprawie – zamknięte. Stirlitz, który nie wie, że radiotelegrafistka uciekła, próbuje ustalić co się z nią dzieje...

Odcinek 12

Stirlitz wraz z radiotelegrafistką przedostają się do Szwajcarii. Przekazują do centrali informacje o tajnych rozmowach Niemców z przedstawicielami Zachodu. Mołotow wysyła oficjalną notę protestacyjną do sojuszników, Stalin pisze ostry list do Roosevelta...

Nieścisłości

• W dossier Goebbelsa, Göringa i Himmlera znalazła się informacja: „wykształcenie średnie”. W rzeczywistości Goebbels był doktorem filozofii Uniwersytetu w Heidelbergu, Göring ukończył elitarną Preußische Hauptkadettenanstalt z pierwszą lokatą i osobistymi gratulacjami cesarza Wilhelma II, zaś Himmler był absolwentem wydziału rolniczego Politechniki Monachijskiej.
• W scenie, gdy Hitler udziela Göringowi reprymendy za sianie defetyzmu po wizycie na froncie, narrator mówi, jakoby scenie przypatrywali się adiutanci Hitlera Schmund i Burgdorf. W rzeczywistości obaj byli adiutantami Hitlera do spraw wojskowych, ale nie jednocześnie. Rudolf Schmund został śmiertelnie ranny w zamachu bombowym Stauffenberga w 1944 i zastąpiony przez Wilhelma Burgdorfa (ten zaś popełnił samobójstwo po śmierci Hitlera).
• Kobiety w SS służyły wyłącznie jako SS-Aufseherin i nie posiadały stopni. Niemka Barbra Krein nie mogła więc być unterscharführerem.
• Helmut – SS-mann przydzielony do ochrony radzieckiej radiotelegrafistki (jedyny przyzwoity) chodzi w mundurze Waffen-SS, który nie był ubiorem SD czy Gestapo.
• W chwili pisania scenariusza nieznane były losy Martina Bormanna. Był sądzony zaocznie w procesie norymberskim, ale jego zwłoki odkryto i ostatecznie zidentyfikowano dopiero w roku 1998 ustalając dzień kapitulacji Berlina jako prawdopodobną datę śmierci. Stąd konfabulacje Müllera w dyskretnej rozmowie ze Stirlitzem na temat możliwości odrodzenia neohitleryzmu w oparciu o rzekome „złoto NSDAP, złoto Bormanna”. W rzeczywistości naczelny skarbnik NSDAP Franz Xaver Schwarz został aresztowany przez żołnierzy USA.
• Pastor Schlag jest nazywany w filmie również „katolickim duchownym”, co dla autorów filmu najwidoczniej nie stanowiło większej różnicy.
• Dla celów filmowych uszyto za dużo mundurów SS z dystynkcjami SS-Sturmbannführera (odpowiednika majora). W scenie torturowania więźnia obecnych jest aż 3 Sturmbannführerów. Również w scenie z centrali telefonicznej w pomieszczeniu siedzą sami Sturmbannführererzy. W rzeczywistości radiotelegrafista w berlińskim bunkrze Hitlera, Rochus Misch, miał stopień SS-Hauptscharführera (odpowiednik sierżanta sztabowego).
• Stirlitz słucha piosenek Édith Piaf: Milord z 1959 i Non, je ne regrette rien z 1960.
• Większość oficerów SD, Gestapo, RSHA występuje w czarnych mundurach SS, które od 1939 używane były tylko jako galowe.
• VI departament RSHA (wywiad zagraniczny SD, kierowany przez Schellenberga, miejsce pracy Stirlitza) nie znajdował się w tym samym budynku, co IV departament (Gestapo, kierowane przez Müllera).
• Na niemieckim lotnisku stoi rosyjski samolot Antonow An-2 ze znakami niemieckimi. Prototyp AN-2 został oblatany w 1947 roku, a produkcja seryjna ruszyła dwa lata później.
• Kurier gen. Wolfa wsiada do radzieckiej maszyny Jak-12, którą zaczęto produkować w ZSRR w 1947 roku.
• Blankiety telegramów wysyłanych w filmie mają napis „Międzynarodowy telegram ZSRR” oraz rubrykę (w lewym górnym rogu): „Płatność: ____ rub. ____ kop.”
• Miniaturowy magnetofon jakim posługuje się Stirlitz, to radziecki, tranzystorowy „Elektron-52D” wyprodukowany w 1969 roku. W rzeczywistości pozwala na zaledwie 10 min zapis i nie posiada głośnika (nie można więc go odtwarzać „na głos”).
• Amerykanie z OSS w Bernie posługują się z kolei włoskim magnetofonem „Geloso G257” wyprodukowanym w 1961.
• Szef Gestapo Müller ma w swoim gabinecie radziecki zegar ścienny marki „Sława” wyprodukowany w latach 70.
• Stirlitz rysuje karykatury nazistowskich bonzów flamastrem, pierwszy z nich wyprodukowano w Niemczech w 1960.
• Stirlitz posiada w kuchni swojego domu lodówkę marki „Saratow”, model z 1952.
• W Bernie nigdy nie było ulicy Blümenstraße, a jeśli by nawet była, to nie pisana przez „ü” (po niemiecku). Również skrzyżowanie ulic Kurfürstendamm i Kantstraße nie istnieje, bo te dwie berlińskie ulice się nie przecinają.
• Ulica Mozartstraße nie znajduje się w dzielnicy Pankow, tylko w Steglitz-Zehlendorf.
• W ostatniej scenie serialu obok Stirlitza przejeżdżają: popularna radziecka ciężarówka ZiŁ-130 (której produkcję rozpoczęto w 1962), Łada-2101 (produkowana od 1970).
• W filmie wielokrotnie występuje błędna pisownia niemieckojęzycznych napisów.
• W 41 minucie odcinka 9 na półce w gabinecie Schellenberga leżą 2 egz. polskiej Wielkiej Encyklopedii PWN z lat 60.
• Bezpośredni przełożony Stirlitza Walter Schellenberg rzadko pokazuje się w mundurze ale nosi stare dystynkcje SS-Brigadeführera, sprzed roku 1942.

Ciekawostki

• Głównym konsultantem serialu był gen.-pułkownik, zastępca przewodniczącego KGB Siemion Cwigun, występujący w czołówce pod pseudonimem S. K. Miszyn.
• Sceny w gmachu RSHA kręcono w budynku KGB na Butyrkach.
• Gotowy już serial zatwierdził przewodniczący KGB – Jurij Andropow, do którego należało ostatnie słowo, czy film zostanie skierowany do emisji, czy nie. Andropow oglądał film w nocy, ponieważ kiedy indziej nie miał czasu. Zaproponował tylko jedną zmianę - żeby w filmie było odniesienie do niemieckiego ruchu robotniczego przed wojną.
• Tichonow na lewej dłoni miał w widocznym miejscu tatuaż – rosyjski napis „Sława”. We wszystkich scenach, gdzie dłonie Stirlitza pokazane są w zbliżeniach (np. kiedy rysuje karykatury lub układa zapałki), użyto dłoni dublera.

Dane techniczne

Film został nakręcony na taśmie czarno-białej. Składa się z 12 odcinków trwających od 65 do 79 minut. W materiał fabularny wmontowano liczne fragmenty dokumentalnych kronik filmowych z okresu wojny.

W 2009 zakończyły się trzyletnie prace nad kolorowaną wersją serialu zlecone przez RTR. Brało w nich udział ok. 600 specjalistów z kilku krajów, a koszt wyniósł 3 tys. dolarów za jedną minutę. Odcinki trwały ok. 50 min każdy. Wersja kolorowa serialu wywołała liczne kontrowersje. Głównymi zarzutami jej krytyków było zniszczenie dokumentalnej wymowy filmu poprzez pokolorowanie dzieła, które przez 35 lat, na swój sposób samo stało się dokumentem. Krytykowano fakt ponownej redakcji kultowych wstawek: „Materiały do przemyślenia” i „Teczki personalne” funkcjonariuszy RSHA, które zostały zredagowane na nowo (a i tak z błędami).

Kolorową wersję sparodiowano w programie telewizyjnym Bolszaja Raznica.