Film opowiada o odpowiedzialności, poświęceniu i ofierze ponoszonej przez młodych, lewicujących Polaków w obliczu apokalipsy drugiej wojny światowej. Reżyser ukazuje ludzi kilkunastoletnich, stawianych przed dramatycznymi wyborami, których muszą dokonywać często w ekstremalnych sytuacjach.

Na problem wojenny nakładają się w Pokoleniu także kwestie komunizmu w Polsce oraz pomocy Żydom w czasie powstania w getcie warszawskim.

W ciężkich warunkach wojny młodzi chłopcy kradną węgiel z przejeżdżających przez Warszawę niemieckich transportów kolejowych. W trakcie jednej z takich prób Kostek, kolega Stacha, zostaje zastrzelony przez wartownika.

Stach zatrudnia się do pracy w stolarni Berga. Działa tam komórka Armii Krajowej. Chłopak nie przystaje jednak do AK. Zaprzyjaźnia się z robotnikiem Sekułą, związanym z komunistyczną Gwardią Ludową. Sekuła wyjaśnia chłopakowi istotę kapitalistycznego wyzysku i mobilizuje go do nauki. Poznaje też wkrótce młodego stolarza z Dorotą, aktywistką Związku Walki Młodych.

Pod wpływem dziewczyny Stach wstępuje do związku. Składa przysięgę, próbuje pozyskać dla organizacji kolegę z pracy. Jasio Krone jednak odmawia, obawiając się konsekwencji – za udzielanie Żydom jakiejkolwiek pomocy groziła śmierć.

W stolicy panuje okupacyjny terror. Gniew Stacha przeciw Niemcom wzrasta po niesłusznym oskarżeniu o kradzież drewna i brutalnym pobiciu. Chłopak postanawia wraz z przyjaciółmi naruszyć zasady konspiracji i dokonać samosądu. Wyrok na niemieckim oficerze wykonuje Jasio Krone, używając broni skradzionej AK-owcom z zakładu.

Wybucha powstanie w getcie warszawskim. Do drzwi Jasia puka Abram, jego dawny kolega, uciekinier z płonącego getta. Jasio, miotany wątpliwościami oraz strachem o życie własne i schorowanego ojca, nie udziela Abramowi schronienia.

Młodzi konspiratorzy otrzymują rozkaz przejęcia grupy Żydów. Na akcję jedzie też Jasio. Prowadzeni przez Sekułę Żydzi wydostają się kanałem z getta, jednak przy murach wywiązuje się strzelanina z Niemcami. Jasio bierze na siebie siły wroga i skrywa się w budynku, z którego nie ma ucieczki. Osaczony chłopak ginie śmiercią samobójczą.

Wkrótce gestapo aresztuje bliską sercu Stacha Dorotę, a on sam ledwie unika aresztowania.

Film kończy się sceną, w której Stach bierze na siebie odpowiedzialność za tworzenie nowej grupy młodych konspiratorów.

Krytyka

Debiutancki film Andrzeja Wajdy nosi wyraźne piętno ideologii komunistycznej i prezentuje zmanipulowaną wersję historii.

Film Andrzeja Wajdy jest dowodem zakresu swobód artystycznych w czasach stalinowskich i odbiciem wersji historii obowiązującej na początku lat 50. Adam Michnik pisał po latach z ironią, że w Pokoleniu „Polak-fabrykant współpracuje z AK i kolaboruje na potęgę z Niemcami. Armia Krajowa to jakieś paskudne typy, które wzbudzają odrazę (...). Religia to opium dla mas, odwodzące od walki o wyzwolenie. Jedynymi sprawiedliwymi są naturalnie komuniści”.

Mimo zafałszowanej historii oraz nieskomplikowanej, zideologizowanej fabuły dostrzeżono nowatorstwo filmu Andrzeja Wajdy. Tadeusz Lubelski wylicza te nowatorskie elementy następująco: „Nowy był cały sposób filmowego opowiadania – niekonwencjonalny, kapryśny (...) prowadzony ze zmiennych punktów widzenia (...). Nowe było aktorstwo, zwłaszcza czołowych męskich wykonawców, daleko odbiegające od obowiązującej jeszcze do niedawna teatralności. Nowy był sposób przedstawiania bohaterów, o zmiennych, trudnych do przewidzenia reakcjach.” Dodatkowym novum było według Lubelskiego ukazanie „wewnętrznej duchowej przemiany, przeprowadzonej z perspektywy niepowtarzalnego doświadczenia, jakie dla bohaterów filmu, a zarazem dla jego twórców, stanowiła wojna. Przemiana ta została przeżyta i teraz przedstawiona w filmie z perspektywy doświadczenia śmierci”. Stach ulega przemianie pod wpływem śmierci kochanej kobiety, zaś Jasio Krone – po tym, jak nie pomógł dawnemu przyjacielowi, uciekinierowi z getta. Bronisława Stolarska dostrzegła w przeobrażeniu tego drugiego bohatera nawiązanie do ofiary Chrystusa.

Od strony realizacyjnej zwracano uwagę na sposób aranżowania i fotografowania scen, w którym widać podobieństwa do głośnego wówczas w europejskim kinie neorealizmu włoskiego. W zdjęciach Jerzego Lipmana dopatrywano się poszukiwań „autentyzmu fotografowanej przestrzeni i wiarygodności oświetlenia”, co uzyskiwano przez „odpowiednio dobrany plener (na przykład robotniczych przedmieść), wykorzystywanie wnętrz naturalnych (...), starannie zakomponowaną inscenizację, której pokazanie było możliwe dzięki zastosowaniu przez Lipmana optyki z dużą głębią ostrości i wykorzystaniu naturalnego oświetlenia, otwartą kompozycję kadru (...), ruchy kamery opisujące przestrzeń, komponowanie ruchu wewnątrzkadrowego”.

Zarówno operator zdjęć Jerzy Lipman, jak i drugi operator Stefan Matyjaszkiewicz oraz asystenci reżysera Konrad Nałęcki i Kazimierz Kutz, byli, podobnie jak Wajda, debiutantami.

Pokolenie zapoczątkowało zjawisko tzw. polskiej szkoły filmowej. Pojęcia tego użył po raz pierwszy Aleksander Jackiewicz, bezpośrednio do filmu Wajdy odniósł je jednak Antoni Bohdziewicz.

Obsada

• Tadeusz Łomnicki − Stach
• Tadeusz Janczar − Jasio Krone
• Urszula Modrzyńska − Dorota
• Janusz Paluszkiewicz − Sekuła
• Hanna Skarżanka − matka Stacha
• Zygmunt Hobot − Żyd Abram
• Zygmunt Zintel − majster Ziarno
• Stanisław Milski − dozorca Krone, ojciec Jasia
• Roman Polański − Mundek
• Ryszard Kotys − Jacek
• Janusz Ściwiarski − kierownik stolarni
• Bronisław Kassowski − spekulant
• Ludwik Benoit − Grzesio
• Zofia Czerwińska − barmanka Lola
• August Kowalczyk − ksiądz
• Jerzy Krasowski − Władek
• Zbigniew Cybulski − Kostek
• Tadeusz Fijewski − niemiecki wartownik w tartaku
• Kazimierz Wichniarz − oficer niemiecki
• Cezary Julski − woźnica
• Wiesław Gołas − żandarm niemiecki