Cmentarz Na Rossie (cmentarz Misjonarzy na Rossie, lit. Rasų kapinės), zespół cmentarny w dzielnicy Rossa w Wilnie, założony w 1769, w 1801 oficjalnie zalegalizowany przez magistrat wileński, poważnie zniszczony w 1952, zamknięty w 1967; 10,8 ha; wpisany do rejestru zabytków w 1969.

Cmentarz Na Rossie jest jedną z czterech polskich nekropolii narodowych. W skład zespołu cmentarnego wchodzi Stara Rossa (1769), Nowa Rossa (1847), Cmentarz Wojskowy (1920), mauzoleum Matka i Serce Syna (1936).

Zachowane na cmentarzu obiekty zabytkowe znajdują się w złym stanie technicznym.

Cmentarz na Rossie, cmentarz w Wilnie, jeden z najstarszych na ziemiach byłej Rzeczypospolitej. Założony 1769 z inicjatywy burmistrza wileńskiego B. Millera, wśród wzgórz porośniętych sosnami, brzozami i dębami, w miejscu, w którym od czasów pogańskich miejscowa ludność w wigilię św. Jana odprawiała obrzędy.

Jego budowę rozpoczęli księża misjonarze z kościoła Wniebowstąpienia Pańskiego, którzy powiększyli i ogrodzili teren przyszłego cmentarza. W połowie XIX w. zbudowano kaplicę i dzwonnicę.

Na Rossie spoczywa wiele postaci ze świata nauki, sztuki, polityki, uczestników powstań narodowych i konspiracji niepodległościowej. Należą do nich m.in.: matematyk i rektor Uniwersytetu Wileńskiego W. Staniewicz, neurolog R. Radziwiłłowicz, rzeźbiarz B. Bałzukiewicz, prof. medycyny J. Korzeniowski, pediatra W. Jasiński, wybitny chirurg H. Jundziłł, zasłużony bibliograf A. Jocher, nestor historiografii polskiej J. Lelewel (którego prochy sprowadzono 1929 z Paryża), grafik i litograf J. Oziębłowski, filomata i przyjaciel A. Mickiewicza O. Pietraszkiewicz, "ojciec" miasta Wilna, wybitny humanista J. Montwiłł, twórca Muzeum Starożytności w Wilnie, społecznik i organizator życia naukowego hr. E. Tyszkiewicz, rewolucjonista i uczony J. Łukaszewicz, fizyk W. Dzieduszycki, ojciec J. Słowackiego - Euzebiusz i jego ojczym A. Bécu, poeta A. Syrokomla, pisarz J. Orda, malarz F. Smuglewicz.

Na cmentarzu, wśród grobów żołnierzy z okresu międzywojennego, wyróżnia się ogromny grobowiec bez nazwiska, z napisem "Matka i serce Syna", w którym, obok Marii z Billewiczów Piłsudskiej, złożono 1936 w srebrnej urnie serce J. Piłsudskiego. Na Rossie pochowano także czworo rodzeństwa Marszałka - zmarłych w niemowlęctwie bliźniaków Piotra i Teodorę oraz Kaspra (zm. 1915) i Adama (zm. 1935).

Na cmentarzu spoczywają również przedstawiciele kultury litewskiej, m.in.: uczony J. Basanowicz (Basanowiczius) i malarz M. Cziurlonis, oraz Białorusini - poeta K. Stepanowicz i pisarz A. Lewicki. Wiele nagrobków odznacza się wysoką wartością artystyczną.

Źródło: http://portalwiedzy.onet.pl

Pochowani na cmentarzu

Na cmentarzach spoczywają polscy żołnierze polegli w bojach 1919, 1920, 1939 i 1944, a także znane postacie polskiej, białoruskiej i litewskiej historii, m.in.:

• Adam Ferdynand Adamowicz – jeden z pionierów weterynarii polskiej, prezes Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego
• Franciszak Alachnowicz – białoruski działacz narodowy (mogiła symboliczna)
• Bolesław Bałzukiewicz – polski rzeźbiarz, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego
• Józef Bałzukiewicz – polski malarz
• Jonas Basanavičius – litewski polityk i działacz społeczny
• August Bécu – polski lekarz, ojczym Juliusza Słowackiego
• Kazys Boruta – pisarz i polityk litewski
• Janina Burchardówna – dziennikarka
• Jan O'Connor – lekarz, profesor Uniwersytetu Wileńskiego
• Mikalojus Konstantinas Čiurlionis – litewski malarz i kompozytor
• Aleksander Dalewski – polski działacz patriotyczny
• Wacław Dziewulski – polski fizyk, wydawca, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego
• Antonina Fiszer – aktorka wileńskiego teatru
• Antoni Józef Gliński (1818–1865) – polski bajkopisarz
• Władysław Horodyjski – filozof, profesor Uniwersytetu Wileńskiego
• Czesław Jankowski – polski poeta, krytyk, publicysta, historyk, krajoznawca, działacz społeczny
• Ludwik Janowski (1878–1921) – polski historyk kultury, profesor
• Wacław Jasiński (1881–1936) – polski lekarz pediatra, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego
• Adam Jocher – polski bibliotekarz, wykładowca Uniwersytetu Wileńskiego, autor jednej z pierwszych polskich bibliografii narodowych
• Maria Piłsudska – pierwsza żona Józefa Piłsudskiego
• Franciszka Kleczkowska – działaczka oświatowa, organizatorka tajnego nauczania
• Juliusz Kłos – polski architekt, historyk architektury, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego
• Felicjan Kochanowski – polski ksiądz, działacz oświatowy
• Joachim Lelewel – polski historyk, działacz polityczny, profesor
• Iwan Łuckiewicz – białoruski działacz narodowy, pierwotnie pochowany w Zakopanem.
• Józef Łukaszewicz – polski fizyk, geolog, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego
• Julia Maciejewiczowa – założycielka Gimnazjum im. Elizy Orzeszkowej w Wilnie
• Ludwika Majewska – siostra Józefa Piłsudskiego
• Wacław Leon Makowski – polski księgarz i wydawca
• Mikołaj Malinowski – polski historyk, archeolog
• Józef Montwiłł – polski bankier, współzałożyciel Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie
• Jerzy Orda – polski historyk kultury, archiwista, działacz społeczny i przewodnik po Wilnie
• Onufry Pietraszkiewicz – polski poeta
• Adam Piłsudski – polski polityk, brat Józefa Piłsudskiego, wiceprezydent Wilna, senator IV kadencji w II RP
• Karol Podczaszyński – polski architekt, przedstawiciel klasycyzmu, profesor Uniwersytetu Wileńskiego
• Rafał Radziwiłłowicz – polski lekarz psychiatra, działacz społeczny, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego, współzałożyciel Towarzystwa Medycyny Społecznej, inicjator powołaniaPolskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (1920)
• Aldona Rajecka (zm. 1922) – polska nauczycielka i działaczka oświatowa, organizatorka tajnego nauczania
• Euzebiusz Słowacki – polski teoretyk i historyk literatury, tłumacz, dramatopisarz, ojciecJuliusza Słowackiego
• Franciszek Smuglewicz – polski malarz i rysownik, profesor Uniwersytetu Wileńskiego
• Ludwik Sokołowski (1882–1936) – polski inżynier, architekt, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego
• Balys Sruoga – litewski poeta, prozaik, dramaturg, profesor Uniwersytetu Litewskiego w Kownie
• Wiktor Staniewicz (1866–1932) – polski matematyk, profesor, rektor Uniwersytetu Stefana Batorego w latach 1921–1922
• Albin Stepowicz – białoruski publicysta, działacz polityczny
• Kazimir Swajak – białoruski ksiądz katolicki, działacz narodowy
• Władysław Syrokomla – polski poeta i tłumacz epoki romantyzmu
• Jurgis Šlapelis – litewski działacz społeczny i pedagog, radny miasta Wilna.
• Eustachy Tyszkiewicz – polski archeolog, historyk, kolekcjoner
• Jonas Vileišis – litewski dziennikarz, polityk i prawnik, burmistrz Kowna (1921–1931)
• Petras Vileišis – litewski inżynier i przedsiębiorca, brat Jonasa
• Michał Węsławski (1849–1917) – prezydent Wilna w latach 1905-1916, adwokat, polski działacz oświatowy
• Witold Węsławski (1855–1930) – polski działacz oświatowy, lekarz, wieloletni prezes polskiego Towarzystwa „Oświata” i „Macierzy Polskiej”, brat Michała
• Emilia Węsławska (1863–1921) – tłumaczka literatury pięknej, rzeczniczka równouprawnienia kobiet, aktywistka na rzecz krzewienia oświaty narodowej, żona Witolda
• Jan Kazimierz Wilczyński – polski lekarz, kolekcjoner i wydawca
• Antoni Wiwulski – polski architekt i rzeźbiarz, twórca pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie
• Stanisław Karol Władyczko – polski lekarz neurolog i psychiatra, profesor Instytutu Psychoneurologicznego w Petersburgu i Uniwersytetu Stefana Batorego
• Bronisław Wróblewski – polski profesor prawa Uniwersytetu Stefana Batorego
• Tadeusz Wróblewski – polski prawnik i teoretyk prawa, założyciel Biblioteki Wróblewskich w Wilnie
• Bronisław Żongołłowicz – polski ksiądz katolicki, prof. prawa kanonicznego Uniwersytetu Stefana Batorego, wiceminister wyznań religijnych i oświecenia publicznego, poseł na Sejm III kadencji w II RP.

Po lewej stronie bramy cmentarza znajduje się grób Marii z Billewiczów Piłsudskiej, miejsce pochówku urny z sercem Józefa Piłsudskiego. Nagrobek wieńczy płyta granitowa wydobyta na terenie polskiej wsikresowej Bronisławka na Wołyniu. Płyta została obrobiona i oszlifowana przez Bolesława Sypniewskiego w warszawskim Zakładzie Kamieniarskim Sypniewskich przy ulicy Powązkowskiej (zakład ten mieści się w tym miejscu do dnia dzisiejszego), tam też został wykuty słynny napis na płycie: „Matka i serce syna”.

Przy bramie wejściowej, znajduje się kwatera żołnierska o powierzchni 0,2 ha na której spoczywają polscy oficerowie i ochotnicy polegli w latach 1919–1920 w walkach o Wilno, a także żołnierze Armii Krajowejpolegli podczas operacji Ostra Brama w 1944 roku.

W 2010 roku, z inicjatywy Społecznego Komitetu Opieki nad Starą Rossą, uruchomiono stronę internetową z historią cmentarza, gdzie można zobaczyć stare i współczesne zdjęcia oraz poznać pełną listę pochowanych tam osób.