Tadeusz Różewicz (ur. 9 października 1921 w Radomsku, zm. 24 kwietnia 2014 we Wrocławiu) – polski poeta, dramaturg, prozaik i scenarzysta, członek Wydziału VI Twórczości Artystycznej Polskiej Akademii Umiejętności; brat Janusza i Stanisława, ojciec Jana.

Dzieciństwo

Rodzina Różewiczów przeprowadziła się do Radomska z Osjakowa (powiat wieluński) tuż po I wojnie światowej.

Tadeusz Różewicz urodził się w Radomsku jako drugi z trzech synów (starszy Janusz, młodszy Stanisław). Ojciec Władysław był niższym urzędnikiem sądowym, matka, Stefania Maria z Gelbardów, zajmowała się domem.

Edukacja

Tadeusz Różewicz uczęszczał do gimnazjum im. Feliksa Fabianiego, w którym uzyskał małą maturę.

Starszy brat, Janusz Różewicz, miłośnik literatury, w latach szkolnych, wciągnął młodszego brata do współnego czytania. Poznali wtedy takie utwory, jak Ferdydurke, Motory, Król Ubu, kolekcjonowali czasopisma, np. „Chimera”, „Skamandra” czy „Wiadomości Literackie”. Bracia studiowali literaturę i pisali pierwsze wiersze. Na własną rękę studiowali rozwiązania formalne poezji Leśmiana, Iłłakowiczówny, Juliana Przybosia (późniejszego mistrza Tadeusza Różewicza), o czym świadczą opublikowane w „Czerwonych Tarczach” parodie tych autorów napisane przez 17-letniego Tadeusza. Młody Różewicz pisywał także do pisma „Pod znakiem Marii”.

Janusz Różewicz był pierwszym z braci, który publikował wiersze w gazetach. Zasięgał też rad poetyckich w korespondencji z Józefem Czechowiczem i Wierzyńskim. Został wydalony z gimnazjum Fabianiego za „poglądy komunistyczne”, których dyrektor doszukał się w jednej klasówce „I co ty na to, szary człowieku?”. Musiał powtórzyć klasę, a w przeddzień matury wygrał ogólnopolski konkurs poetycki magazynu „Polska Zbrojna”.

Tadeusz Różewicz zdawał do Liceum Pedagogicznego w Piotrkowie Trybunalskim, jednak nie zaliczył egzaminu z powodu śpiewu. Był w trakcie starań o przyjęcie do Liceum Leśnego w Żyrowicach lub szkoły Marynarki Handlowej w Gdyni, gdy wybuchła wojna. Rodzina przechodziła wtedy problemy finansowe.

II wojna światowa

Od 1939 Tadeusz zaczął pracować jako goniec i magazynier w Kreishauptmannschafcie w Radomsku, potem jako pracownik magistracki w kwaterunku prowadził ewidencję komornego. Następnie został uczniem stolarskim w Fabryce Mebli Giętych „Thonet”.

Janusz Różewicz od początków wojny pracował w konspiracji pod pseudonimami „Gustaw” i „Zbych”, a w 1942 zaprzysiągł Tadeusza w Armii Krajowej (pseudonim „Satyr”). Tadeusz Różewicz szkolił się przez pół roku, a w 1943 przeniesiono go do oddziałów leśnych. Walczył z bronią w ręku od 26 czerwca 1943 do 3 listopada 1944 na terenie powiatów radomszczańskiego, koneckiego, włoszczowskiego, opoczyńskiego i częstochowskiego. Pisał wiersze i zajmował się dziennikarstwem (prowadził pismo „Czyn Zbrojny”). Jego poezja była tak podziwiana przez partyzantów, że dowódca oddziału odkomenderował go na tydzień do napisania większego tekstu.

W 1944 powstały „Echa leśne” uważane za właściwy debiut literacki Różewicza. Tomik składał się z wierszy, fraszek, humoresek, wywiadów, prozy poetyckiej utrzymanej w duchu patriotycznym. Także w tym tekście ujawnia się zamiłowanie młodego Różewicza do dzieł Słowackiego i Żeromskiego. Jest to dziełko pisane w duchu przystającym do poezji tamtego czasu (Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy), pojawia się bowiem bolesna wątpliwość – istnienie bohaterstwa w wojnie, w zabijaniu człowieka przez człowieka dla wyższej sprawy. To moralne spaczenie budzi obawy w sporze o wyzwoloną Polskę. Szersze deklaracje i skrajne postanowienia znaleźć można w tekstach powojennych, w ekspresjonistycznym debiucie powojennym czy w „Do piachu”. Młody Różewicz, jeszcze wtedy nieocalony, wyrażał w „Echach leśnych” jeszcze klasyczny model świata – usilnej wiary w odbudowę i zwycięstwo kultury polskiej oraz życia.

W 1943 roku Janusz Różewicz pisał o „Echach leśnych” zapowiadając bratu: „ty będziesz lepiej pisał ode mnie, będziesz lepszym poetą...”. W lipcu 1944 Janusz Różewicz został aresztowany przez Niemców, a po niedoszłej do skutku wymianie przez Anglików, rozstrzelany 3 sierpnia 1944 r.

W 1945 roku Tadeusz Różewicz ujawnił się w Komisji Likwidacyjnej. Trzy lata później został odznaczony Medalem Wojska Polskiego, a w 1974 r. londyńskim Krzyżem Armii Krajowej.

Awangarda Krakowska

W 1945 Różewicz mieszkał w Częstochowie, współtworząc inteligencję w tym mieście. Juliana Przybosia poznał w redakcji czołowego pisma literackiego „Odrodzenie”. Zainteresowany młodym poetą Przyboś czym prędzej ściągnął go do Krakowa. Tam Tadeusz zdał maturę i został studentem historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, jednak studiów nie ukończył. Wszedł do grupy młodej Neoawangardy Krakowskiej. Przyjaźnił się z takimi osobistościami jak Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Kazimierz Mikulski, Andrzej Wróblewski, Andrzej Wajda.

Różewicz debiutował trzykrotnie – przed wojną w pismach literackich, w czasie wojny poprzez teksty leśne i po wojnie. Trzeci debiut, jedyny, który Przyboś znał, uznał za rewolucyjny. Różewicz był wedle niego poetą, który „jak Minerwa z głowy Jowisza wyskakuje zupełnie zbrojny”. Tomiki „Niepokój” i „Czerwona rękawiczka” z 1947 i 1948 wywołały szok ówczesnej poezji. Leopold Staff korzystał z nich przy pisaniu swych ostatnich wierszy. Do najbardziej popularnych wierszy wchodzi „Lament” i „Ocalony”. Niedługo po ich wydaniu odpowiedział na nie Czesław Miłosz w tomie „Ocalenie”. Różewicz nadał nowy kształt poezji, co zaliczane jest do nurtu poezji odbudowującej sens po tragedii Auschwitz (wedle tezy Theodora Adorno, iż nie można stworzyć nic autentycznego po Oświęcimiu). To nowatorstwo polegało przede wszystkim na poetyce inaugurującej czwarty system wersyfikacji w poezji, a następnie piąty, nazywany często „różewiczowskim”. Wersyfikację młodego Różewicza analizowali tacy powojenni eksperci jak Maria Dłuska czy Zbigniew Siatkowski.

Wczesna powojenna poezja Różewicza jest przede wszystkim ekspresjonistyczna i katastroficzna, tak silnie, że oskarżano go o nihilizm. Oprócz tego krytyka wyrzucała poecie zainteresowanie, „plagiatowanie” zachodniej poezji. Socrealistyczne obrzydzenie do wpływów Eliota, Pounda, Russella na poezję Różewicza przejawiało się nie tylko u krytyków czysto komunistycznych, ale także u Wyki, który jednak podziwiał dokonania w poezji młodego poety.

Rok na Węgrzech

Różewicz zaprzyjaźnił się z Tadeuszem Borowskim i obaj początkowo odnosili się sceptycznie do władzy komunistycznej. Obaj starali się wyjechać z kraju. Gdy Borowski starał się o wyjazd do USA, Różewicz poprosił przy wstawiennictwie Przybosia o stypendium do Paryża. Oba plany nie udały się, ale Borowskiemu udało się wyjechać do Berlina, a Różewiczowi do Budapesztu (na rok 1950). Różewicz nabrał dystansu do swojej poezji.

Na Węgrzech powróciła u niego fascynacja człowiekiem szarym – „Troskliwość robotnicza o dobro wspólne” nie była wbrew pozorom sielankopisarskim wierszem optymistycznym (Wyka), czy też czymś socrealistycznym, lecz szkicem postaci szarego człowieka. Prostota, szarość należy tu do osobliwej filozofii Różewicza sięgającej ideowo do „Rzęsy” Leopolda Staffa. Robotnik występujący w wierszu wystąpi potem w „Kartotece” jako Stary Górnik.

Wracając do Polski Różewicz postanowił zamieszkać w Gliwicach, odcinając się od wrogich mu środowisk literackich. Żył tam w skrajnej biedzie. Powstały wiersze ironizujące porządek życia – „Czas, który idzie”, gdzie sugestywnie informuje o narzuconym porządku: „komunizm ludzi podniesie| obmyje z czasów pogardy”. Różewicz przeżył wówczas nagonkę na swoją poezję. Poetę upominał Julian Tuwim: „Ale, na miłość Boską, co Pan tam robi w tych Gliwicach...”.

Teatr absurdu

Śmierć Józefa Stalina i wydarzenia roku 1956 zmieniły postać literatury polskiej – debiuty Herberta, Białoszewskiego, inicjatywy Sandauera obrazują odwilż (zob. pokolenie "Współczesności"). Krytyka zauważyła w wierszach Różewicza dążenie do wyzwolenia, a następnie został wydany zbiór jego Poezji zebranych, co było sukcesem Różewicza jako młodego klasyka.

Perspektywa ta krępowała poetę, który wówczas fascynował się awangardą paryską (Samuel Beckett, Eugene Ionesco) i stworzył najbardziej rewolucyjne dzieło w swoim dorobku twórczym – Kartotekę. Krytyka odnosiła się do niej na początku przychylnie (np. Jan Kott). Późniejsze interpretacje Macheja, Niziołka dowodzą, że sztuka jest tak dalece awangardowa, że nie do zrealizowania. Sprzeczności, które sztuka wywołuje, to między innymi ukryty powrót do klasycznego już dzieła romantycznego, co jest zauważalne w postaci Bohatera. Ukryty neoromantyzm będzie się jednak przejawiał w twórczości Różewicza dużo później.

Kartoteka jest pierwszym przykładem teatru absurdu w polskiej literaturze, reformujący w znaczącym stopniu światowe spojrzenie na ten nurt. Różewicz przejdzie drogę przez abstrakcyjne, neobarokowe i formistyczne dokonania w poezji. Szczególne miejsce zajmuje tu poemat Zielona róża, a także Nic w płaszczu Prospera, które otwierają w tej poezji kluczowy element: Nic. Paralelne do To Miłosza, Nic jest nowatorską odmianą absurdu w poezji. Nic jest najważniejszym środkiem urealnienia poezji, przekazania autentycznego przekazu rzeczywistości.

„Śmietnik”

Różewicz interesujący się sztuką współczesną, znajduje sobie nowatorskie miejsce także w postmodernizmie. Począwszy od „Kartoteki” Różewicz kompiluje pomysły, układa i rozrzuca teksty. Powstaje rewolucyjny wynalazek Różewicza – „śmietnik”. Najbardziej znanym tego typu tekstem jest „Przygotowanie wieczoru autorskiego”.

Różewicz sięga też do pop-artu, co stanowi bardzo obszerny nurt przejawiający się w „śmietnikach”. Odważne zerwanie środków estetycznych, wyjałowienie języka, zniszczenie kontekstów poetycznych wierszy Różewicza było prawdopodobnie inspirowane także szkicem Gombrowicza – „Przeciw poetom”.

W awangardzie i skrajnym stylu Różewicz (styl Różewiczowski) poszedł tak daleko, że nieoczekiwanie wystąpił przeciwko niemu Julian Przyboś. „Oda do turpistów” wymierzona przeciw uczniom – Różewiczowi, Białoszewskiemu, Grochowiakowi w 1962 była sprzeciwem wobec rzekomego używania przez tych poetów środków brzydoty, antysztuki bez sensu i dla szkody sztuki. Umiłowanie środków niszczycielskich zainspirowało Grochowiaka, który uczynił turpizm swoją drogą estetyczną.

W 1964 roku podpisał list pisarzy polskich, protestujących przeciwko listowi 34, wyrażając protest przeciwko uprawianej na łamach prasy zachodniej oraz na falach dywersyjnej rozgłośni radiowej Wolnej Europy, zorganizowanej kampanii, oczerniającej Polskę Ludową.

W 1967 Przyboś zaatakował Różewicza i zorganizował nagonkę przeciw niemu.

Współczesność

Latem 1949 roku, z braku widoków na własne mieszkanie, z Krakowa przeniósł się do Gliwic, gdzie mieszkał przy ul. Zygmunta Starego 28. Poślubił Wiesławę. W Gliwicach urodzili się ich synowie – Kamil (1950) oraz Jan (1953).

Od 1968 do śmierci Różewicz mieszkał we Wrocławiu. Był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.

W 2008, po wydaniu tomiku Nauka chodzenia, Różewicz otrzymał Europejską Nagrodę Literacką w Strasburgu, następnie jako pierwszy został uhonorowany „Silesiusem” – wrocławską nagrodą poetycką literatury środkowoeuropejskiej i wschodniej. Pojawiły się również tomy „Druga strona medalu” i „Kup kota w worku”. 8 października zmarł syn Różewicza Jan, zaś miesiąc później jego brat, Stanisław.

Różewicz ma swoją ulicę w Pogórzu i Kieźlinach.

Twórczość

Różewicz tworzył już przed wojną. Juwenilia publikował między innymi w czasopismach Pod znakiem Marii i Czerwone Tarcze. W 1944 roku wydał, wraz z bratem Januszem, Echa Leśne, a dwa lata później zbiór satyrycznej prozy i poezji pt. W łyżce wody. Jednak za jego debiut uznaje się dopiero tom Niepokój (1947). W 1991 Różewiczowi nadano tytuł Honorowego Obywatela Miasta Radomska, został laureatem Nagrody Literackiej im. Władysława Reymonta „za twórczość całego życia” w roku 1999. W 2000 otrzymał Nagrodę Literacką Nike za tom poetycki Matka odchodzi. W 1968, połowie lat 70. i na początku lat 80. Tadeusz Różewicz był poważnym kandydatem do Nagrody Nobla, jednak nagrodę w tamtym czasie otrzymał Czesław Miłosz. Jeden z najczęściej tłumaczonych polskich autorów, jego książki przełożono na 49 języków.

Poezja Różewicza wyraża tragizm osamotnionej jednostki, zagubionej w powojennym świecie zdominowanym przez widmo masowej śmierci, okrucieństwa, obojętności i cywilizacyjnego uniformizmu. Jest to twórczość osoby okaleczonej i porażonej okrucieństwem wojny. Bohater jego wierszy jest osobowością zagrożoną dezintegracją i powszechnym chaosem. W wierszach Przepaść i Koncert życzeń pisze o prostych uczuciach, o podstawowych wartościach: życzliwości, dobroci, przywiązaniu do miejsca urodzenia.

Od strony formalnej poezja Różewicza jest kontynuacją tradycji awangardy. W jego dorobku przeważają wiersze wolne i wiersze zdaniowe, których budowę Tadeusz Drewnowski określa jako kubistyczną – każda strofa jest osobnym klockiem odrębnym zarówno znaczeniowo, jak i kompozycyjnie.

Dramat stworzony przez Różewicza to całkowicie odrębna koncepcja teatru. Można tutaj dopatrywać się wpływów awangardy paryskiej (Samuel Beckett, Eugène Ionesco), jednak teatr ten jest autobiograficzny i posiada silne wpływy tradycji polskiej. Teatr Różewicza jest teatrem realistycznym, fragmentarycznym, poetyckim i teatrem absurdu.

Jego wizja partyzantki (Do piachu) wywołała protesty kombatantów.

Był współautorem scenariuszy 9 filmów reżyserowanych przez jego brata Stanisława. Jako scenarzysta parokrotnie współpracował z Kornelem Filipowiczem.

Zbiory opowiadań

• 1955 – Opadły liście z drzew
• 1960 – Przerwany egzamin
• 1966 – Wycieczka do muzeum
• 1970 – Śmierć w starych dekoracjach
• 1979 – Próba rekonstrukcji

Zbiory wierszy i poematy

• 1944 – Echa leśne
• 1946 – W łyżce wody
• 1947 – Niepokój (zawiera m.in. wiersz Ocalony)
• 1948 – Czerwona rękawiczka
• 1950 – Pięć poematów
• 1951 – Czas, który idzie
• 1952 – Wiersze i obrazy
• 1954 – Równina
• 1955 – Srebrny kłos (zawiera m.in. wiersz Przepaść)
• 1956 – Poemat otwarty
• 1958 – Formy (zawiera m.in. wiersz List do ludożerców)
• 1960 – Rozmowa z księciem
• 1961 – Zielona róża (wierszewydane razem z dramatem Kartoteka)
• 1961 – Głos Anonima (zawiera poemat Et in Arcadia ego)
• 1962 – Nic w płaszczu Prospera
• 1964 – Twarz
• 1968 – Spadanie, Non-stop-show (poemat)
• 1968 – Twarz trzecia
• 1969 – Regio
• 1974 – Wiersze
• 1977 – Duszyczka
• 1987 – Poezje
• 1989 – Na powierzchni poematu i w środku
• 1991 – Płaskorzeźba
• 1996 – Zawsze fragment
• 1998 – Zawsze fragment. Recycling
• 1999 – Matka odchodzi – książka otrzymała laur Śląskiego „Oblicze Ojczyzny” Wawrzynu Literackiego za 1999 oraz Nike w 2000
• 2001 – Nożyk profesora (poemat i wiersze)
• 2002 – Szara strefa
• 2004 – Wyjście
• 1955, 2005 – Uśmiechy
• 2007 – Nauka chodzenia. Gehen lernen
• 2008 – Dwie strony medalu
• 2008 – Kup kota w worku
• 2012 – To i owo

Inne

• Zabawy przyjemne i pożyteczne Tadeusza Różewicza, Eugeniusza Geta Stankiewicza i... (2006) – film dokumentujący wrocławską wystawę pod tym tytułem (płyta DVD, dodatek do „Odry” 10/2006)

Nagrody i wyróżnienia

• 1948 – Medal Wojska Polskiego
• 19 lipca 1955 – Złoty Krzyż Zasługi
• 1966 – Nagroda Państwowa I. stopnia
• 1955 – Nagroda Państwowa II. stopnia
• 1974 – Krzyż Armii Krajowej
• 1977 – Order Sztandaru Pracy II klasy, za całokształt twórczości literackiej
• 15 sierpnia 1981 – odznaka Akcji „Burza”
• 7 października 1991 – doktorat honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego
• 11 listopada 1996 – Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski
• 1997 – nagroda „Złotej Kuli”
• 1997 – Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego
• 22 stycznia 1999 – doktorat honoris causa Uniwersytetu Śląskiego
• 2000 – Order Ecce Homo – polskie odznaczenie kościelne nadane przez Kapitułę Orderu Ecce Homo za odkrywanie mrocznej strony świata pełnego chaosu i podziałów, nadzieję bijącą z oceny codziennej, pozornie beznamiętnej szarości, za pogodzenie się z nieuchronnością i konsekwencję w dążeniu do poznania prawdy o człowieku, choćby najgorszej. Za poezję, która „dotyka serc i rzeczy...” (Poetyka).
• 10 marca 2000 – doktorat honoris causa Uniwersytetu Opolskiego
• 2000 – doktorat honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego
• 4 kwietnia 2001 – doktorat honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego
• 1 czerwca 2006 Tadeusz Różewicz odebrał dyplom doktora honoris causa Uniwersytetu Gdańskiego
  Promotorem była prof. Małgorzata Książek-Czermińska. Po 15 minutach wygłaszania wykładu okolicznościowego przerwał, wyjaśniając, że nie będzie zabierał czasu zebranym, a pełny tekst i tak pojawi się w pamiątkowej publikacji.
• 26 listopada 2006 – Nagroda Złotego Berła
• 8 października 2007 – nadanie tytułu honoris causa przez Akademię Sztuk Pięknych we Wrocławiu
• 2008 – Złoty Wawrzyn Olimpijski 2008 w kategorii poezja
• 22 marca 2009 – Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”.
• 25 czerwca 2009 – nadanie tytułu honoris causa przez Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy w Kielcach 
• 18 stycznia 2011 – Nagroda specjalna Polityki „Kreator kultury 2010” – „Nagroda za wierność poezji i sobie. Za świadectwo dane kilku kolejnym epokom oraz pytania, które włączyły polską literaturę i teatr w europejską debatę o najważniejszych doświadczeniach współczesnego człowieka.”