Józef Piotr Lompa (ur. 29 czerwca 1797 w Oleśnie, zm. 29 marca 1863 w Woźnikach) – górnośląski działacz, poeta, tłumacz, publicysta – współpracownik wielu ówczesnych pism, prozaik, pionier oświaty ludowej oraz etnografii na Śląsku. Prekursor procesu polskiego odrodzenia narodowego na Górnym Śląsku oraz autor polskich podręczników szkolnych.

Rodzina

Urodził się w 1797 w Oleśnie, w małomieszczańskiej rodzinie rzemieślniczej. Jego ojciec Michał Lompa miał w Oleśnie mały domek gdzie prowadził sklepik kramarski i warzywniczy, a matka Józefa ze Stróżków pochodziła z Dobrodzienia leżącego w powiecie lublinieckim. Józef Lompa był dwukrotnie żonaty i miał w sumie 16. dzieci, którym nadawał po kilka wyszukanych imion: Ernestina Josephina Catharina, Gustaw Eduard Aegidius, Teodor Ferdynand, Carl Otokar Adam.

Życiorys

W rodzinnej miejscowości ukończył naukę elementarną oraz pobierał nauki gry na organach i skrzypcach dzięki czemu mógł zarabiać pieniądze jako muzyk. Przez rok był organistą w Wieluniu, a później podjął pracę w rodzinnej miejscowości jako pisarz, tłumacz sądowy, guwerner oraz sekretarz „Komisji jeneralnej spraw ziemskich i wlościańskich”. W latach 1815-1817 kształcił się w katolickim seminarium we Wrocławiu. Początkowo pracował jako nauczyciel szkół elementarnych w Cieszynie w powiecie sycowskim, Łomnicy, oraz w Lublińcu. Po powrocie na Górny Śląsk przyczynił się do utworzenia szkoły podstawowej w Lubszy koło Lublińca, gdzie przez ok. 30 lat pracował na posadzie nauczyciela, ale także pełnił funkcje pisarza gminnego i organisty. Był poliglotą oraz tłumaczem przysięgłym języka polskiego, czeskiego i niemieckiego dzięki czemu pracował przy komisji ustalającej granice między Królestwem Polskim, a Śląskiem.

Pracując na posadzie nauczyciela w Lubszy rozpoczął działalność pisarską, społeczną oraz narodową za co został dyscyplinarnie zwolniony w 1849 roku przez władze pruskie. Władze rejencji opolskiej pozbawiły go także emerytury oraz wymówiły mu służbowe mieszkanie. W 1858 roku z powodu policyjnych szykan przeniósł się do Woźnik gdzie był tłumaczem sądowym.

Przez cały okres pracy w szkole zaangażowany w twórczość literacką. W Bytomiu związany z tamtejszym wydawnictwem „Dziennik Górnośląski”, broniącym praw i języka ludności polskiej. W 1848 roku był inicjatorem założenia Towarzystwa Nauczycieli Polaków oraz Towarzystwa Pracujących dla Oświaty Ludu Górnośląskiego w Bytomiu. W 1849 roku wraz z nauczycielem Emanuelem Smołką założył Towarzystwo Nauczycieli Polaków w Bytomiu. Przeciwstawiał się germanizacji. Domagał się nauki języka polskiego oraz historii Polski w szkołach oraz był zaangażowany w ideę tworzenia polskich bibliotek na Śląsku. Założył Czytelnię Ludową w Lubecku k. Lublińca.

Utrzymywał kontakty z innymi działaczami polonijnymi w Prusach Gustawem Gizewiuszem oraz na Śląsku Cieszyńskim z Pawłem Stalmachem. Korespondował z wielu wybitnymi Polakami Józefem Łepkowskim, Jerzym Bandtkie, Kazimierzem Wóycickim oraz Józefem Kraszewskim, któremu m.in. przesłał w 1861 roku wiersz „Przestroga do przeciwników narodowości polskiej na Śląsku Pruskim”.

Zmarł w 1863, pochowany został na cmentarzu w Woźnikach.

Twórczość literacka

Zdziwiony owocami prac kolosalnych tego męża, postanowiłem go odwiedzić jako jedynego wysoko wykształconego ślązaka. Z czcią prawie zbliżyłem się do jego skromnej wiejskiej chaty naprzeciw kościoła lubczeskiego; zastałem go pełniącego obowiązki organisty, który to urząd od posady nauczyciela jest nieoddzielny. Niepodobnem mi prawie do uwierzenia zdawało się, jak mąż sędziwy, otoczony nader liczną rodziną, podejmujący sam jeden trudy około udzielenia nauki stu przeszło wiejskim dzieciom, jak mówię, mógł tyle prac podjąć dla dobra swej rodzinnej ziemi. Zaiste, wielka to zasługa i wielka cześć tego męża. – Bolesław Limanowski, “Losy narodowości polskiej na Ślązku”

Jego twórczość miała dwa główne nurty publicystyczny oraz popularnonaukowy, którego zadaniem była edukacja ludności na Śląsku. Jest autorem przede wszystkim dzieł o charakterze historycznym i etnograficznym, poświęconych głównie historii Śląska i miast śląskich, a także podręczników do nauki szkolnej. Opracował w języku polskim popularne zarysy historii oraz geografii Śląska m.in. dzieje Byczyny, Bytomia, Koźla, Olesna oraz Opola. W 1847 był autorem pierwszej polskiej wzmianki o Królewskiej Hucie, obecnie Chorzów; w 1856 opublikował w warszawskim dzienniku "Kronika Wiadomości Krajowych I Zagranicznych" (nr 210), dosyć obszerny opis tego miasta.

Lompa chciał zapobiec zniszczeniu wielu dawnych pieśni, dzieł sztuki Górnego Śląska. W swoich książkach spisał około 191 baśni i legend śląskich, a także opublikował wiele lokalnych materiałów folklorystycznych z terenu Śląska. W publikacjach prasowych występował pod pseudonimem A. Mieczyński. Był publicystą w prasie śląskiej m.in. „Tygodnika Cieszyńskiego”, „Tygodnika Polskiego” w latach 1845-46, „Dziennika Górnośląskiego” (1848-49), „Telegrafu Górnośląskiego”, "Szkoły Polskiej (1849-53), „Gwiazdki Cieszyńskiej”. Współpracował również z wieloma pismami ukazującymi się w innych częściach Prus oraz Królestwa Polskiego przyczyniając się do popularyzacji tematyki śląskiej. Był autorem wielu publikacji, wierszy, tłumaczeń, ok. 50. książek, głównie popularnonaukowych, historycznych oraz etnograficznych z historii Śląska.

Dorobek pisarski Józefa Lompy wg różnych źródeł szacowany jest na około 100. utworów napisanych w języku polskim. Janusz Nowakowski, który odwiedził Lompę wymieniał w artykule pt. "Odwiedziny u Lompy" w Wilnie 1861 roku 38. dzieł autora. Józef Chociszewski w swojej "Geografii ojczystej" zanotował 50. dzieł. Ksiądz Emanuel Grim wymienił w 1910 roku w "Zaraniu Śląskim" 53. dzieła o tematyce ludowej. Natomiast wydawana na Śląsku niemieckojęzyczna gazeta "Schlesische Provinzialblatter" w 1863 roku szacowała twórczość pisarza na 100. publikacji w tym część napisanych w języku polskim: "... das Verzichis der von Lompa verfassten schriften, deren Gesamtzahl sich gegen 100 belaufen soll, zum Teil in polnische sprache".

Etnograficzne

• „Powieści gminne śląskie” – drukowane w 1848 roku w „Dzienniku Górnośląskim”,
• Przysłowia i mowy potoczne ludu polskiego na Śląsku cyfrowa wersja tekstu online z 1858 roku, zawierająca ponad 700 przysłów.
• „Historya o Gryzeldzie i margrabi Walterze” cyfrowa wersja tekstu online z 1884 roku
• „Klechdy, czyli baśnie ludu polskiego na Śląsku” wydane anonimowo w Warszawie w 1900.
• „Pieśni ludu śląskiego” wydana z rękopiśmiennych zbiorów Lompy w 1970 we Wrocławiu.

Popularnonaukowe

• „Kruszce śrebrne w Bytomiu Górnośląskim”,
• „Nowe udoskonalone pszczelarstwo ks plebana Dzierżona” – przekład z niemieckiego,
• „Historyczne przedstawienia najosobliwszych zdarzeń w królewskim mieście powiatowym w Oleśnie”
• „Krótkie wyobrażenie historyi Śląska dla szkół elementarnych” wydana w 1821 roku w Opolu.
• „Krótki rys jeografii Śląska dla nauki początkowej” cyfrowa wersja tekstu online z 1843 roku
• „Książka do czytania dla klassy średniej szkół katolickich miejskich i wiejskich” cyfrowa wersja tekstu online z 1853 roku
• „Przewodnik do rachunków pamięciowych dla Nauczycieli elementarnych jako też dla własnego ćwiczenia się” Jozef Lompa, 1848
• „Pielgrzym w Lubopolu, czyli nauki wiejskie, szczególniej dla ludu szląskiego zastosowane” cyfrowa wersja tekstu online z 1844 roku,
• „Wzory kaligraficzne polskie”,
• „Krótki rys nauki naturalnej”,
• „Wskazówki do stosownej uprawy wiejskich warzywnych ogrodów”
• „Przewodnik dokładny dla odwiedzających święte miejsce (...) w Częstochowie” (1860)

Językowe

• „O śląsko-polskiej mowie”,
• „Granice mowy polskiej na Śląsku pruskim”,
• „Idyotyzmy i germanizmy śląskie”,
• „Spis książek polskich w Śląsku pruskim wydanych”,

Powieści

• „Zamek w Głogówku” - powieść historyczna

Religijne

• „Historya o pobożnej i błogosławionej Petroneli, polskiej pustelnicy na górze Chełm u S. Anny w Górnym Szląsku”
• „Kwiaty moralne zbierane na Górze Świętej Anny w Górnym Szląsku, wydawające najprzyjemniejszą wonność i posiłek dla dusz pobożnych chrześciańskich: bukiet pierwszy” cyfrowa wersja tekstu online z 1854 roku.
• “Kancjonał pieśni kościelnych z melodiami” Olesno 1821,
• “Zbiór pieśni na Boże Ciało”,

Upamiętnienie

• Postać Lompy została upamiętniona w polskiej literaturze.
  • W 1932 roku Zofia Kossak w zbiorze „Nieznany kraj” poświęciła Lompie opowiadanie „Pierwsze światła”.
  • W 1945 roku Kazimierz Gołba poświęcił mu sztukę dramatyczną pt. „Lompa”.
• W Lubszy na terenie szkoły znajduje się Izba Pamięci Józefa Lompy.
• Pomnik Józefa Lompy znajduje się w Zabrzu – Zabrze-Biskupice.
• Pomnik Józefa Lompy znajduje się w Woźnikach
• Józef Lompa jest patronem Szkoły Podstawowej w Lubszy, w której sam nauczał, jednak której siedzibę przeniesiono do innego budynku.
• Józef Lompa jest patronem Zespołu Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych w Kudowie-Zdroju
• Józef Lompa jest patronem Zespołu Szkół Zawodowych w Oleśnie
• Józef Lompa jest patronem Szkoły Podstawowej w Starczy
• Józef Lompa jest patronem Szkoły Podstawowej w Woźnikach
• Józef Lompa jest patronem Szkoły Podstawowej Nr 4 w Radzionkowie
• W Polsce, szczególnie na Śląsku znajduje się wiele ulic poświęconych Józefowi Lompie. Należą do nich m.in. Ulica Józefa Lompy w Katowicach, Lublińcu, Piekarach Śląskich, Rybniku, Kędzierzynie-Koźlu, Brzegu, Oleśnie, Wrocławiu, Zabrzu, Ziębicach, Świdnicy, Prudniku i Niemodlinie.