Ryszard Matuszewski (ur. 18 sierpnia 1914 r. w Warszawie, zm. 29 kwietnia 2010 r. w Warszawie) – polski eseista, krytyk literacki, autor podręczników szkolnych, tłumacz (m.in. Louisa Aragona, André Chamsona). Mąż Ireny Szymańskiej (1921-1999), edytorki, wydawcy i tłumaczki (m.in. opiekunki serii wydawniczej "Nike" Wydawnictwa "Czytelnik").

Życiorys

Uczeń Gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Warszawie (matura w 1932 r.), kolega klasowy krytyka literackiego i eseisty Jana Kotta oraz Jana Nowaka-Jeziorańskiego. Ukończył Wydział Prawa Uniwersytetu im. Józefa Piłsudskiego w Warszawie (1936 r.).

Debiutował wierszami i artykułami na łamach międzyszkolnego pisma licealistów polskich "Kuźnia Młodych" (1931 r.). Z tego czasu datuje się jego znajomość z redagującym dział poezji "Kuźni Młodych" ks. Janem Twardowskim. Współzałożyciel Klubu Artystycznego "S", działającego w latach 1932-1936. W latach 1936-1937 ukończył szkołę podchorążych łączności w Zegrzu, następnie pracował w Wagons-Lits/Cook oraz był aplikantem w Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa. W lipcu 1938 r. poślubił Beatę z d. Sobolewską (1915-2005). Był uczestnikiem kampanii wrześniowej 1939 (m.in. w oblężonym Modlinie) a w latach 1940-1944 działaczem podziemia kulturalnego, związany z podziemną PPS – WRN. Pracował w Zarządzie Miejskim w Warszawie. W 1942 r. urodziła się jego córka Małgorzata (obecnie Pszenicka; zamężna z Krzysztofem Pszenickim, dziennikarzem i b. szefem sekcji polskiej BBC w Londynie). W 1945 r. zmobilizowany do wojska, pracował do 1947 r. w dzienniku "Polska Zbrojna". W 1946 r. urodził się jego syn, Piotr (obecnie architekt). Po wojnie był sekretarzem redakcji tygodnika "Kuźnica" (Łódź 1946-1950), gdzie rozpoczął systematyczną działalność jako krytyk i recenzent. Następnie w tygodniku "Nowa Kultura", gdzie był kierownikiem działu krytyki (1950-1960), oraz zastępcą redaktora naczelnego (1952-1956). Kierownik pracowni literatury współczesnej IBL PAN (1954-1958), w latach 1956-1985 pisał stałe sprawozdania z ruchu poetyckiego w wydawnictwie "Rocznik Literacki". Kierownik działu literatury współczesnej Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik" (1960-1977). W 1961 r. ożenił się ponownie z Ireną Szymańską, tłumaczką, edytorem i wydawcą. W latach 1973-1975 był kierownikiem działu krytyki w tygodniku "Literatura". Współzałożyciel i w latach 1969-2003 jeden z wiceprezesów Międzynarodowego Stowarzyszenia Krytyków Literackich z siedzibą w Paryżu. W 1988 r. zorganizował kongres Stowarzyszenia w Polsce (w Toruniu), a w 2003 r. Stowarzyszenie to przyznało mu tytuł prezesa honorowego.

Członek Związku Literatów Polskich (1944-1983), Stowarzyszenia Pisarzy Polskich (1989-2010) oraz Polskiego PEN Clubu.

Zmarł w swoim domu w Warszawie przy ul. Nowowiejskiej z powodu niewydolności serca. Został pochowany 10 maja 2010 r. na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Mszę św. żałobną odprawił ks. Wiesław Niewęgłowski, duszpasterz środowisk twórczych.

Ordery, odznaczenia i wyróżnienia

• Nagroda Państwowa III stopnia za książkę Literatura na przełomie (1951)
• Nagroda "Życia Literackiego" za książkę Powroty i pożegnania (1987)
• Dyplom Honorowy i Medal Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata (na wniosek Jana Nowaka-Jeziorańskiego; 11 maja 1993 r.)
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (2007)

Twórczość (wybór)

• S (poezje; F. Hoesick 1933; wespół z Janem Kottem i Włodzimierzem Pietrzakiem)
• Gospoda pod wesołą kukułką (utwór sceniczny; wespół z Janem Rojewskim; Biblioteka Teatralna Domu Wojska Polskiego, Tom I; Wydawnictwo "Prasa Wojskowa", Warszawa 1948)
• Literatura po wojnie (szkice literackie; Spółdzielnia Wydawnicza "Książka" 1948, Książka i Wiedza 1950)
• Literatura na przełomie (szkice literackie; Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1951)
• Literatura międzywojenna (podręcznik szkolny; Wiedza Powszechna 1953)
• Szkice krytyczne (szkice literackie;Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1954)
• Historia literatury polskiej. Materiały do nauczania klasy XI. Zeszyt I – Antologia (Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych 1955); jako
• Literatura współczesna: antologia i opracowanie (Wyd. 5: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych 1963, 1968)

Irena Szymańska, Małgorzata Baranowska, Ryszard Matuszewski, Wisława Szymborska - Polski PEN Club, Warszawa, wrzesień 1996 r.

• O poezji Władysława Broniewskiego (szkice literackie; Państwowy Instytut Wydawniczy 1955)
• Doświadczenia i mity (szkice literackie; Państwowy Instytut Wydawniczy 1964)
• Iwaszkiewicz (szkic literacki; Agencja Autorska 1965, seria „Sylwetki Współczesnych Pisarzy"; tłum. ang.: Authors' Agency, "Czytelnik", 1976, w przekładzie Marshy Brochwicz)
• Człowiek i pisarz ludziom przyjazny (O Wilhelmie Machu) (szkic literacki; Rzeszów 1968)
• Polska literatura współczesna: antologia do użytku szkolnego (podręcznik szkolny; wyd. 4: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1973, 1974, 1975)
• Literatura polska lat 1918-1939 (podręcznik szkolny; Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych 1970, wydanie 7: 1974, wydanie 7 dodruk: 1975, wydanie 8 i 9: 1976, 1977, wyd. 11 i 12: 1979, 1982, 1983, 1984, 1985, 1986, 1987, 1988, 1989 ISBN 83-02-00038-8; Wyd. 21 poprawione: 1990; Wyd. 22 i 23: 1992, ISBN 83-02-04414-8; Wyd. 24 zmienione: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1993; Wyd. 25: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1994, ISBN 83-02-05169-1) 
• Polska literatura współczesna (podręcznik szkolny; Wyd. 4: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych 1973)
• Polska literatura współczesna. Podręcznik pomocniczy dla klasy IV liceum ogólnokształcącego oraz dla klasy V techników i liceów zawodowych (Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1976, 1977, wydanie III i IV: 1978, 1980, wyd. VI poprawione: 1981, 1982, 1983, 1984, 1985, wydanie XI i XII: 1986, ISBN 83-02-01084-7; wydanie XIII poprawione i wyd. XIV: 1988, ISBN 83-02-03903-9; wydanie XV poprawione: 1990, ISBN 83-02-04366-4)
• Z bliska (szkice literackie; Wydawnictwo Literackie 1981, ISBN 83-08-00508-X)
• Powroty i pożegnania (szkice literackie; Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1987; ISBN 83-07-01332-1)
• Żółte dzioby, zielone lata (wspomnienia; Alfa 1990, ISBN 83-7001-349-X)
• Literatura polska 1939-1991 (podręcznik szkolny; Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1992, Wyd. 2 popr. i uzup.: 1995, Wyd. 3 popr. i uzup.: 1999)
• Poezja polska 1939-1991 (antologia; Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1994, ISBN 83-02-05302-3; wydanie rozszerzone pt. Poezja polska 1939-1996 - Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1998; ISBN 83-02-07074-2)
• Olśnienia i świadectwa. Od Leśmiana do Barańczaka (szkice literackie; Graf – Punkt 1995, ISBN 83-86091-33-9)
• Przyleciał anioł cały malinowy (szkic literacki o twórczości włoskiej Jarosława Iwaszkiewicza; Ten – Ten 1995, ISBN 83-86628-07-3)
• Chmury na pogodnym niebie (wspomnienia; Vipart 1998; ISBN 83-87124-14-1)
• Alfabet. Wybór z pamięci 90-latka (szkice wspomnieniowe; Iskry 2004, ISBN 83-207-1764-7)
• Moje spotkania z Czesławem Miłoszem (szkice literackie; Wydawnictwo Literackie 2004, ISBN 83-08-03628-7)
• Zapiski świadka epoki (szkice literackie; Biblioteka Narodowa 2004; ISBN 83-7009-547-X)
• Wisławy Szymborskiej dary przyjaźni i dowcipu (szkice literacko-wspomnieniowe; Wydawnictwo Auriga 2008, ISBN 978-83-922635-8-6)

Publikacje w pracach zbiorowych

• Kłosy śmierci, kłosy życia [w:] Jarosław Iwaszkiewicz (praca zbiorowa; oprac. Julian Rogoziński; Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1968; seria: "Biblioteka Polonistyki")
• Od Klubu "S" do "Listów do »Kuźnicy«" [w:] Sceptyk pełen wiary. Wspomnienia o Stefanie Otwinowskim (Wydawnictwo Literackie, 1979)
• Moje włoskie spotkania z Jarosławem Iwaszkiewiczem [w:] Miejsce Iwaszkiewicza - w setną rocznicę urodzin. Materiały z konferencji naukowej 20-22 lutego 1994 roku (praca zbiorowa; seria: "Stawisko. Almanach Iwaszkiewiczowski. Tom I"; Muzeum im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku, Podkowa Leśna 1994, ISBN 83-85605-51-7, ISBN 83-902894-0-7, ISSN 1233-278X)
• Skamandryci w oczach mojej generacji [w:] Stawisko. Almanach Iwaszkiewiczowski. Tom II (praca zbiorowa; pod red. Aliny Brodzkiej, Małgorzaty Bojanowskiej, Zbigniewa Jarosińskiego, Oskara Koszutskiego; Muzeum im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku, Podkowa Leśna 1995, ISBN 83-902894-1-5; ISSN 1233-278X)
• O wierszach Wisławy Szymborskiej [w:] Radość czytania Szymborskiej (praca zbiorowa; oprac. Stanisław Balbus i Dorota Wojda; Znak 1996, ISBN 83-7006-542-2)
• Wątek polski [w:] Herling-Grudziński i krytycy (wybór i oprac. Zdzisław Kudelski; Presspublica-Wydawnictwo UMCS 1997, ISBN 83-86038-33-0, ISBN 83-227-1003-8)
• Czy znałem Lucjana Wolanowskiego? [w:] Wokół reportażu podróżniczego. Tom 3. Lucjan Wolanowski (1920-2006). Studia - szkice - materiały (Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, seria: "Prace naukowe Uniwersytetu Śląskiego nr 2683", ISBN 978-83-226-1802-8, ISSN 0208-6336)
• Przeciw wartościom pozornym [w:] Wcielenia Jerzego Ficowskiego według recenzji, szkiców i rozmów z lat 1956-2007 (praca zbiorowa; wybrał, opracował i wstępem opatrzył Piotr Sommer; Fundacja Pogranicze 2010, ISBN 978-83-61388-76-0)
• Jak dobyć poetę z głębi przeoczenia? [w:] Wcielenia Jerzego Ficowskiego według recenzji, szkiców i rozmów z lat 1956-2007 (praca zbiorowa; wybrał, opracował i wstępem opatrzył Piotr Sommer; Fundacja Pogranicze 2010, ISBN 978-83-61388-76-0)

Przekłady

• Louis Aragon, Komuniści ‪(‬Luty - wrzesień 1939‪) (wespół z Arturem Sandauerem i in.‬; Wiedza 1950)
• André Chamson, Studnia cudów (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1950)
• Roger Garaudy, Realizm bez granic: Picasso, Saint-John Perse, Kafka (przedmowa Louis Aragon; Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1967)

Ryszard Matuszewski prezentuje egzemplarz swojej debiutanckiej książki - Biblioteka Narodowa, Warszawa, 10 września 2004 r.

Opracowania

• Lengyel költok antológiája (oprac.: Endre Kovács i Endre Vészi; posłowie Ryszard Matuszewski; Szépirodalmi Kvk., Budapest 1951)
• Szkice o literaturze współczesnej (praca zbiorowa pod redakcją Ryszarda Matuszewskiego; Czytelnik 1954)
• Poezja Polski Ludowej (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1955; wspólnie z Sewerynem Pollakiem)
• Poezja polska 1914-1939 (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1962, 1966, wydanie poszerzone, t. I-II 1984, ISBN 83-07-00395-4; wspólnie z Sewerynem Pollakiem)
• Poljska lirika dvajsetega stoletja: antologija (wybór: Ryszard Matuszewski, Zygmunt Stoberski i Lojze Krakar; przełożył Lojze Krakar; Državna Založba Slovenije, Ljubljana 1963)
• Julian Tuwim, Wybór poezji (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1965, 1969)
• Warszawskie wieczory literackie (Państwowe Wydawnictwo "Iskry" 1968; wespół z: Olgierdem Budrewiczem, Witoldem Dąbrowskim, Juliuszem Wiktorem Gomulickim, Stanisławem Jankowskim, Karolem Małcużyńskim, Jerzym Pytlakowskim)
• O Polskę wolną i sprawiedliwą (Wydawnictwo Związkowe CRZZ 1969)
• Jarosław Iwaszkiewicz, Czerwone tarcze (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1971, seria: "Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej"; posłowie)
• Leopold Staff, Wiersze wybrane (Państwowy Instytut Wydawniczy 1973, 1978)
• Zofia Nałkowska, Granica (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1974, seria "Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej"; 1975, seria "Biblioteka Lektur Szkolnych"; 1988, 1993; posłowie)

Ryszard Matuszewski - Biblioteka Śląska, Katowice, 27 kwietnia 2006 r.

• Jarosław Iwaszkiewicz, Wybór opowiadań (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1975, seria: "Biblioteka Lektur Szkolnych"; posłowie)
• Leon Kruczkowski, Kordian i cham (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1975, seria: "Biblioteka Lektur Szkolnych"; posłowie)
• Maria Dąbrowska, Na wsi wesele (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1975, 1980; seria "Biblioteka Lektur Szkolnych", posłowie)
• Maria Dąbrowska, Noce i dnie (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1975, 1978 - 1979, seria: "Biblioteka Lektur Szkolnych"; 1982, seria: "Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej"; posłowie)
• Maria Dąbrowska, Ludzie stamtąd (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1976; posłowie)
• Wiersze polskich poetów współczesnych (Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1976, 1977, wydanie 3: 1980, wyd. 4 rozszerzone: 1981, 1982, 1984, ISBN 83-02-00498-7)
• Julian Tuwim, Poezje wybrane (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1977, seria: "Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej"; posłowie)
• Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Wybór wierszy (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1978, seria: "Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej"; posłowie)
• Leopold Staff, Poezje wybrane (Państwowy Instytut Wydawniczy 1978; wybór i posłowie)
• Jan Lechoń, Poezje (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1979, wyd. 2 poszerzone: 1987, ISBN 83-07-01390-9; posłowie)
• Jan Bolesław Ożóg, Poezje (Państwowy Instytut Wydawniczy 1979; przedmowa)
• Strofy o pracy (Państwowe Wydawnictwo "Iskry" 1980; wspólnie z Grażyną Konecką; ISBN 83-207-0141-4)
• Arnold Słucki, Biografia anioła (Państwowy Instytut Wydawniczy 1982, ISBN 83-06-00754-9; wstęp)
• Jerzy Niemojowski, Wiersze wczesne wybrane (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1983, ISBN 83-07-00810-7; wybór i wstęp)
• Strofy o porach roku (Państwowe Wydawnictwo "Iskry" 1985, ISBN 83-207-0417-0; wybór i wstęp)
• Julian Rogoziński, Preteksty. Szkice o współczesnej poezji polskiej (Państwowy Instytut Wydawniczy 1985, ISBN 83-06-01289-5; wybór i wstęp)
• Ewa Lipska, Utwory wybrane: (1967-1984) (Wydawnictwo Literackie 1986, ISBN 83-08-01575-1; przedmowa)
• Julian Tuwim, Wiersze. T. 1-2 (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1986, w edycji "Pism zebranych", ISBN 83-07-01019-5; wstęp)

Ryszard Matuszewski - Warszawa, 6 listopada 2009 r.

• Jerzy Kamil Weintraub, Utwory wybrane (Państwowy Instytut Wydawniczy 1986, ISBN 83-06-01160-0; wybór, układ i wstęp)
• Bolesław Leśmian, Wybór poezji (Państwowy Instytut Wydawniczy 1987, ISBN 83-06-01572-X; wybór i wstęp)
• Lionello Griffo, Półgłosem: 17 wierszy (Warszawa 1990, przedmowa)
• Marek Mariusz Tytko, Koncerty metafizyczne (Fundacja "Eschaton", Kraków 2000; słowo o autorze: Eligiusz Dymowski, Ryszard Matuszewski)
• Irena Szymańska, Miałam dar zachwytu: wspomnienia wydawcy (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 2001, ISBN 83-07-02810-8; opracowanie i koncepcja całości)