Jan Niecisław Ignacy Baudouin de Courtenay (ur. 13 marca 1845 w Radzyminie, zm. 3 listopada 1929 w Warszawie) – polski językoznawca, uznawany za jednego z najwybitniejszych w historii dyscypliny. W latach 70. – 80. XIX wieku twórca szkoły kazańskiej w językoznawstwie. Wprowadził termin fonem w znaczeniu zbliżonym do współczesnego. Publicysta społeczny. Propagował także esperanto.

Biografia

Pochodził z francuskiego rodu arystokratycznego, którego protoplastą był Piotr – najmłodszy z synów króla Ludwika VI Grubego. Jeden z przodków Baudouina de Courtenay przybył do Polski i został pułkownikiem gwardii cudzoziemskiej na dworze Augusta II Mocnego. Ojciec, Aleksander, był geometrą w Radzyminie.

W latach 1862–1866 Baudouin de Courtenay studiował w warszawskiej Szkole Głównej, uzyskując stopień magistra nauk historyczno-filologicznych. W latach 1866–1868 jako stypendysta rosyjskiego ministerstwa oświaty pogłębiał studia za granicą w Pradze, Jenie i Berlinie. W 1870 w Lipsku pracą O języku staropolskim sprzed wieku XIV obronił doktorat z filologii.

W 1875 został profesorem Uniwersytetu Kazańskiego, a pomiędzy 1883 i 1893 w Dorpacie. W latach 1893–1900 był profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kontraktu nie przedłużono mu w wyniku nacisku władz austriackich i węgierskich, które uznały, że w swoich pracach propaguje panslawizm, stanowiący potencjalne zagrożenie dla monarchii cesarsko-królewskiej. Następnie do 1918 wykładał na Uniwersytecie Petersburskim. W 1915 trzy miesiące spędził w carskim więzieniu za opublikowanie broszury pt. Nacijonalnyj i tierritorialnyj priznak w awtonomii (Национальный и терpиториальный признак в автономии). Od 1918 był profesorem językoznawstwa na Uniwersytecie Warszawskim. Był członkiem Akademii Umiejętności w Krakowie.

Poglądy polityczne

Według Normana Daviesa, Baudouin de Courtenay był jednym z najbardziej nietuzinkowych polskich myślicieli na przełomie XIX i XX wieku. Davies pisze: Był pacyfistą, zwolennikiem walki o ochronę środowiska, feministą, bojownikiem o postęp w dziedzinie edukacji i wolnomyślicielem, występował także przeciwko większości konwencji społecznych i umysłowych, jakie panowały w jego czasach.

Jako badacz dialektów słowiańskich używanych przez Ślązaków, Serbów i Słoweńców uważał, że nacjonalizm stanowi zagrożenie dla tożsamości kulturalnej jednostek w równym stopniu co mocarstwa imperialne. Z tego powodu był krytykowany przez polskich narodowców. Wygłaszając w 1918 mowę inauguracyjną po objęciu profesury honoris causa na Uniwersytecie Warszawskim, roku zasłynął twierdzeniem, że Polska została wskrzeszona z martwych nie po to, aby powiększyć liczbę „imperialistycznych państw-hien”[potrzebne źródło].

Baudouin de Courtenay opowiadał się za wprowadzeniem do wszystkich szkół żydowskich na terenie II Rzeczypospolitej nauki polskiego, a do wszystkich szkół polskich – nauki jidysz.

W 1922 jego kandydaturę na prezydenta RP zgłosiły mniejszości narodowe (bez jego wiedzy); w Zgromadzeniu Narodowym oddano na niego w I turze 103 głosy, w II 10, a w III 5.

Osiągnięcia w językoznawstwie

Rozgraniczył pojęcia statyki i dynamiki języka, gdzie pierwsza bada prawa jego równowagi, a druga jego historyczne przemiany.

Rozróżnił jako pierwszy pomiędzy językiem – abstrakcyjnym zbiorem elementów, a mówieniem – realizacją owego systemu przez poszczególne jednostki.

Wspólnie Mikołajem Kruszewskim, swoim uczniem i najbliższym współpracownikiem, wysunął tezę, że język jest spójnym systemem złożonym z szeregu pomniejszych składników. Oni również jako pierwsi przedstawili pojęcie fonemu.

W późniejszych pracach Baudouin de Courtenay rozwinął badania nad fonemem, identyfikując go jako składową jeszcze mniejszych elementów – sumę reprezentacji artykulacyjno-fizjologicznych (kinema) i odpowiednich dla nich reprezentacji akustycznych (akusma). Również i to było podejściem prekursorskim, wyprzedzającym rozwiniętą później teorię cech dystynktywnych.

Napisał wiele prac naukowych po polsku, rosyjsku, czesku, słoweńsku, włosku, francusku i niemiecku.

Rodzina

Był dwukrotnie żonaty. Pierwszą jego żoną była luteranka Cezaria z Pryfków (1841–1878), która została pochowana na cmentarzu ewangelicko–augsburskim w Warszawie. Jan Baudouin de Courtenay zostawił jej piękny nekrolog: „Anioł miłości, dobroci i przebaczenia, jedynie śmiercią swoją zasmuciła kochające ją serca.”

Drugą żoną profesora była Romualda z Bagnickich (1857–1935) – historyk i specjalistka od spraw polsko-rosyjskich. Z tego małżeństwa urodziło się pięcioro dzieci, w tym syn Świętosław, prawnik i dyplomata, oraz córka Cezaria Baudouin de Courtenay (1885–1967) – profesor etnografii Uniwersytetu Warszawskiego, po II wojnie światowej rektor Polskiego Uniwersytetu w Londynie. Jej drugim mężem był Stefan Ehrenkreutz, profesor prawa, senator Rzeczypospolitej i ostatni rektor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie.

W roku 1927 Jan Baudouin de Courtenay ogłosił swoje wystąpienie z Kościoła rzymskokatolickiego bez przystąpienia do żadnego innego (apostazja). Został pochowany na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie.

Wybrane publikacje

• Einige Fälle der Wirkung der Analogie in der polnischen Deklination (1868)
• O driewniepolskom jazykie do XIV stoletija (1870)
• Opyt fonietiki rieźjanskich goworow (1875)
• O ogólnych przyczynach zmian językowych (1891)
• Próba teorii alternacji fonetycznych (1894)
• Kaszubskij "jazyk", kaszubskij narod i "kaszubskij wopros" (1897)
• Myśli nieoportunistyczne (1898)
• Szkice językoznawcze (1904)
• Zarys historii językoznawstwa, czyli lingwistyki (glottologii) (1909)
• Charakterystyka psychologiczna języka polskiego (1915)
• Zarys historii języka polskiego (1922)
• Spostrzeżenia nad językiem dziecka (1974)

dostępne w:

• Dzieła wybrane, t. I–VI, Warszawa 1974–1990 PWN (Komitet Redakcyjny pod przewodnictwem W. Doroszewskiego)
  • Tom I: Szkice językoznawcze (reprodukcja wydania z 1904 r.)
  • Tom II: O drevnepol'skom jazyke do XIV stoletija (reprodukcja wydania z 1870 r.)
  • Tom III: Pisma dialektologiczne
  • Tom IV: Językoznawstwo ogólne i indoeuropejskie
  • Tom V:Pisma polonistyczne, Pisma slawistyczne
  • Tom VI: Pisma publicystyczne (m.in.: Jeden z objawów moralności oportunistyczno-prawomyślnej; Kwestia polska w Rosji; Państwowość polska a Żydzi w Polsce; Antysemityzm a nauka uniwersytecka w Polsce; Wyznaniowo nieprzyzwoite części ciała; Kwestia żydowska w państwie polskim).