Helena Radlińska (ur. 2 maja 1879 w Warszawie, zm. 10 października 1954 w Łodzi) – twórczyni pedagogiki społecznej w Polsce. Występuje pod pseudonimami: H. Orsza, J. Strumiński, Warszawianin.

Zajmowała się także historią oświaty, problematyką czytelnictwa, bibliotekarstwa i książki.

Pochodziła z rodziny żydowskiej Rajchmanów. Rodzina Radlińskiej należała do elity warszawskiej. Helena miała dwóch braci.

Dwie daty w jej działalności naukowej wyznaczyły początek i rozwój tej dziedziny nauki:

• 1908 r. referat Z zagadnień pedagogiki społecznej
• 1925 r. powstanie Studium Pracy Społeczno-Oświatowej w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie

Radlińska stanęła na czele wszechnicy warszawskiej gdzie przygotowywała pracowników socjalnych oraz prowadzono tam badania naukowe pod jej kierunkiem (badania empiryczne środowiska człowieka: czas wolny, bezrobocie, patologię, świetlice, kluby itp.)

Efektem badań empirycznych były pierwsze dzieła H. Radlińskiej: Wstęp do pedagogiki społecznej, Stosunek wychowawczy do środowiska społecznego, Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych, Książka wśród ludzi. II wojna światowa przerwała jej prace naukową. Podczas okupacji prowadziła tajne nauczanie.

Po wybuchu wojny pracuje w Departamencie Wojskowym Naczelnego Komitetu Narodowego, gdzie wspomaga tworzenie Legionów. Działa również w Polskiej Organizacji Wojskowej, a w momencie odzyskania niepodległości kończy służbę ze stopniem porucznika.

Po wojnie związała się z Uniwersytetem Łódzkim.

Została pochowana na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Życie Heleny Radlińskiej

Radlińska kojarzona jest przede wszystkim z pedagogiką społeczną. Na jej temat powstało wiele rozpraw, w których niejednokrotnie podkreślone zostały jej szczególne zasługi na gruncie oświaty, a przede wszystkim edukacji społecznej. Bliskie jej sercu było wychowanie, które traktowała jako klucz do budowania lepszej przyszłości, lepszego jutra. Była osobą bardzo zaangażowaną w działalność niepodległościową i społeczno – oświatową. Ojciec Aleksander Rajchman – współzałożyciel i pierwszy dyrektor Filharmonii Narodowej, dodatkowo zajmował się wydawaniem pisma: Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne, matka Melania z domu Hirszfeld zajmowała się publicystyką, sama zaś była pisarką. Należeli do elity warszawskiej i byli zaangażowani w działalność artystyczno – społeczną. Rajchmanowie posiadali troje dzieci Helenę (1879 – 1954), Ludwika (1880 – 1965) i Aleksandra Michała (1890 – 1940). Cała trójka odniosła sukces zawodowy. Helena na gruncie pedagogiki społecznej, Ludwik na gruncie medycyny, (był lekarzem bakteriologiem i prezesem Światowej Rady Zarządzającej UNICEF), Aleksander zaś realizował się jako matematyk. Radlińska już od początku przebywała wśród osób światłych, patriotów, ludzi inteligentnych, działających na szeroką skalę dla kraju. Okazjami ku takim spotkaniom były niedzielne spotkania w domu rodzinnym, w których uczestniczyły takie znane nam autorytety jak: Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka, Ignacy Jan Paderewski, Eliza Orzeszkowa i wielu innych. Kontakt nawiązała także m.in. z S. Żeromskim, W. Reymontem, J. Łuszczewską. Jej osobowość kształtowały takie instytucje oświatowe jak:

• Czytelnia Pism Naukowych
• Uniwersytet Latający
• Koło Oświaty Robotniczej
• Towarzystwo Tajnego Nauczania.

Jej biografię szczegółowo opisuje m.in. Wiesław Theiss w książce Radlińska.

Cztery okresy twórczości Heleny Radlińskiej

Zgłębiając wiedzę na temat twórczości naukowej a także działalności dydaktycznej omawianej persony możemy wskazać na cztery okresy jej aktywności.

I okres warszawski trwający od 1897 do 1905 roku: w tym okresie Radlińska skupiła się na ukazywaniu dziejów kraju, najważniejszych osiągnięciach kultury przybliżając na łamach swojego piśmiennictwa sylwetki wielkich i zasłużonych Polaków mające głównie za cel kształtowanie tożsamości narodowej. Należy tu wymienić takie prace jak: broszura Kto to był Mickiewicz z 1897, O naszych pierwszych książkach, dawnych szkołach i uniwersytecie krakowskim z 1901, Pogadanki historyczne z 1905, Rozwój społeczny Polski z 1911. Na gruncie tych prac powstały takie wydawnictwa metodyczne jak: Z metodyki nauczania historii w szkole (1913), Nauka rzeczy ojczystych (1914). Na łamach czasopisma Książka w latach 1901–1902 Radlińska krytykowała wydawnictwa dla dzieci.

II okres krakowski, który możemy umiejscowić w przedziale od 1906 do 1917 roku. Podobnie jak w przypadku pierwszego okresu tak i tu mieści się piśmiennictwo pełne zamówień i apelów do zagorzałej walki o niezależną, wolną od nacisku oświatę i wezwania do czynu narodowowyzwoleńczego, zmierzającego do stworzenia życia społeczno – kulturalnego niepodległego kraju. Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja wydana w 1913 r. była pierwszym w kraju książką, podręcznikiem prezentującą dzieje, tradycję, teorię oraz metodykę pracy społeczno – oświatowej. H. Radlińska wraz m.in. z Z. Daszyńską – Golińską, J. Dziubińską, Ludwikiem Krzywickim, W. Weychert–Szymanowską stworzyła profesjonalny podręcznik oświaty pozaszkolnej.

III okres drugi okres warszawski to zarazem najdłuższy, bo trwający 26 lat, ale jednocześnie najbardziej owocny czas, w którym powstawały prace naukowe Radlińskiej. Europejskie gremia naukowe, udział w polskich towarzystwach ogólnokrajowych i regionalnych, badania historyczno-teoretyczne, problemy pracy oświatowej, tematyka pracy socjalnej, także badania empiryczne oraz projekty rozwiązań praktycznych – to dość liczne obszary, którymi z wielką skrupulatnością zajmowała się ta działaczka, zaś centralną kategorią tej aktywności była teoria i praktyka pedagogiki społecznej.

IV okres trwający 9 lat okres łódzki to kontynuowanie przerwanego przez wojnę programu badań naukowych ze zwróceniem uwagi na szczególne zagadnienie, jakim była problematyka sieroctwa wojennego.

Wpływ Heleny Radlińskiej na pedagogikę społeczną

Przedmiotem pedagogiki społecznej jest, według Radlińskiej, wzajemne oddziaływanie wpływów środowiska i przekształcających środowisko sił jednostek. Ponieważ ujemne wpływy środowiska na psychikę dziecka krępują rozwój jego sił wewnętrznych i są przyczyną zahamowań i niepowodzeń życiowych, przeto kompensacja tych wpływów stanowi podstawowe zagadnienie pedagogiki społecznej. Jako metodologia badań środowiska zajmuje się owa pedagogika rozpoznawaniem czynników utrudniających rozwój dziecka oraz środków pomagających w ich przezwyciężaniu. Środkami tymi są siły duchowe w środowisku; zadaniem wychowania szkolnego jest siły te odnaleźć i dostosować do właściwości i potrzeb indywidualnych osobnika. Wpływ wychowawczy różnych czynników społecznych jest silniejszy niż działanie szkoły i dlatego szkoła musi skoordynować swoją pracę wychowawczą z działalnością instytucji i zrzeszeń społecznych, musi nawiązać do bezpośrednich zagadnień czerpanych z życia, aby równocześnie przyczynić się do przetworzenia środowiska i zbudowania nowych form życia. Ukazując konieczność uruchomienia i spożytkowania wszystkich sił społecznych, przywiązuje Radlińska duże znaczenie do oświaty pozaszkolnej, pomocy kulturalnej i wszelkiej w ogóle służby społecznej. Określanie przyczyn badanego stanu w przypadkach wymagających pomocy społecznej oraz odnajdywanie sił, które można uruchomić, czynników, którymi można się posłużyć w celu przeciwważenia braków, zadośćuczynienia niezaspokojonym potrzebom, zapobieżenia grożącym niebezpieczeństwom – oto, w czym widzi Radlińska istotę służby społecznej, wiążącej z sobą pedagogikę i politykę społeczną. Stając po stronie klasy robotniczej, zmuszonej prowadzić walkę o swoje wyzwolenie spod uścisku społecznego, i upatrując w każdej jednostce ludzkiej wartość swoistą stara się przez całe swe życie otoczyć opieką wychowawczą szczególnie zaniedbanych i upośledzonych. Radlińska odrzuca przesądy arystokratyzmu kulturalnego i pragnie, aby wszyscy na równi korzystali z dóbr wartościowych środowiska przedmiotowego ,Spokojna o jutro myśl proletariusza i jasna lampa w chacie chłopskiej są tak samo koniecznymi warunkami wychowania narodowego, jak nędza, troska i ciemnota, przytłaczające masy ludowe –przeszkodami, przeszkodami, które rozbija się praca oświatowa. W ogóle wymaga ona, aby wychowanie dawało jednostce znajdowanie swego ,,ja” i ukazywało ,,ja” innych, aby rozbudzało poczucie całości i odpowiedzialności, łagodziło nieuniknioną walkę uwydatnianiem wartości wspólnych i wdrażaniem do lokalnej oceny ,,innych”. Jak wychowanie umysłowe nie może poprzestać na biernym przejmowaniu wiedzy, ale musi prowadzić do samodzielnego myślenia i zaprawiać do twórczości, tak wychowanie duchowe powinno przyczynić się do harmonii wiedzy i życia, do istotnej asymilacji dóbr ,,niewidzialnych”, związania ich z całą treścią przeżyć psychicznych. Praca społeczna, pojęta jako wychowanie, powinna obejmować równocześnie budzenie potrzeb, uświadamianie ideałów, organizowanie sił, uczenie techniki. Nie może ona jednak wdzierać się w tajniki życia indywidualnego i dążyć do przemocy duchowej. Dlatego od pracownika społecznego wymaga Radlińska życzliwego stosunku do wszelkich wartości, poszanowania zadatków indywidualnych, zjednoczenia się i zżycia duchowego z gromadą, wyćwiczenia w obcowaniu z ludźmi. Wartość jego pracy uzależnia Radlińska nie od tego, co on sam czyni, ale od tego, co potrafi wydobyć z gromady, wśród której i z którą pracuje. Ostrzega ona przed niewolniczym trzymaniem się wzorów tradycyjnych i apoteozowaniem przeżytków, jak również przed pochopnym obniżaniem tradycji. ,,Ulepszanie” życia musi iść w parze z poszanowaniem wartości jednostkowych i zbiorowych oraz z ciągłym ich harmonizowaniem. Działalność wychowawcza powinna zmierzać do wytwarzania więzi szerszej, a to przez wciąganie jednostek do udziału w świadomym używaniu i tworzeniu dóbr kulturalnych. Powinna ona wczuć się w dynamikę życia społecznego, dostrzec linię kierunkową jego rozwoju i za pomocą solidarnej współpracy z innymi ogniskami służby społecznej przyczyniać się do urzeczywistnienia doskonalszej przyszłości.

Radlińska wskazywała, że pożądaną cechą opieki, a równocześnie miarą jej efektywności, jest ciągłe wprowadzanie podopiecznego na drogi samodzielności. Postulat ten stanowi konieczną przeciwwagę dla przynależnościowego mechanizmu opieki, a zwłaszcza dla niebezpieczeństwa zabijania zaradności i odpowiedzialności podlegającej opiece. Jego doniosłość polega na tym, iż wspomaga on jedną z podstawowych funkcji opieki – usamodzielnianie życiowe podopiecznego, a równocześnie stanowi kryterium jej właściwego przebiegu.

Od autorki tylu dzieł, pionierki w wyzwalaniu aktywności społecznej i kulturowej mas zaniedbanych, która przyczyniła się do rozwoju pedagogiki społecznej wymagałoby się zdefiniowania, lub wyjaśnienia, co za się kryje za pojęciem pedagogika społeczna, na polu, której tyle zdziałała jest, jednakże Helena Radlińska nigdy takiej definicji w swojej pracy nie zamieściła. Aleksander Kamiński zastanawiając się nad definicją pedagogiki społecznej napisał: Helena Radlińska zawsze unikała sformułowania definicji pedagogiki społecznej. (…) miała prawdopodobnie to samo poczucie, które towarzyszyło wszystkim dziesięcioleciom jej pracy: kształtowana przez nią gałąź pedagogiki wydawała się wciąż rozwijającą się, płynna, daleka od stabilizacji, od wyraźnego ograniczenia zasięgu: od ostatecznego zakotwiczenia się w określonym miejscu wielkiego zespołu nauk społecznych.

„

Uczciwość badacza, rzetelność wykonawstwa należą do etosu pracownika społecznego.

” — Helena Radlińska Kalendarium życia, działalności i twórczości Heleny Radlińskiej Rok Wydarzenie 2 maja 1879 Data przyjścia na świat Heleny Radlińskiej 1893 Rozpoczęcie działalności w tajnych kółkach uczniowskich 1897 Radlińska zdaje egzamin rządowy i uzyskuje świadectwo uprawniające ją do nauczania w prywatnym szkolnictwie. Wydaje "Kto to był Mickiewicz?" 1902 - 1905 Staje się działaczką Polskiej Partii Socjalistycznej, dodatkowo pracuje jako nauczycielka języka polskiego i historii, oraz kończąc kursy pielęgniarskie była pielęgniarką w ambulatoriach Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności 1903 - 1905 Jest czynną działaczką: Towarzystwa Pedagogicznego, Koła Wychowawców, Związku Towarzystw Samopomocy Społecznej, Polskiego Związku Nauczycielskiego, które są tajnymi stowarzyszeniami oświatowymi 1905 Była w ścisłym gronie osób (obok J. Grodeckiego, S. Kalinowskiego, S. Sempołowskiej i innych) pilotujących strajk szkolny, będący sprzeciwem przeciwko rusyfikacji polskiego szkolnictwa 1905 Mąż Radlińskiej zostaje skazany na zesłanie na Syberię za działalność polityczną. Radlińska towarzyszy mężowi. Pod koniec roku 1906 Radlińscy szczęśliwie uciekają z Zachodniej Syberii i kwaterują się w Krakowie, gdzie rozpoczyna się jej praca oświatowa w Uniwersytecie Ludowym im. A. Mickiewicza 1906 - 1911 Podejmuje studia z historii średniowiecza i historii społecznej na Uniwersytecie Jagiellońskim pod kierunkiem S. Krzyżanowskiego i F. Bujaka 1909 Jako uczestnik II Polskiego Kongresu Pedagogicznego we Lwowie wygłasza referat pt.: "Podstawy Wychowania narodowego" 1912 Publikuje artykuł "Początki pracy oświatowej w Polsce", stanowiący podwaliny jej pracy naukowej 1913 Zostaje wydany pod jej kierunkiem pierwszy polski podręcznik oświaty pozaszkolnej, pt.: "Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja" 1913 - 1917 Współpracowała z Centralnym Biurem Szkolnym, Polskim Związkiem Ludowym, Związkiem Chłopskim, Polskim Stronnictwem Ludowym - Wyzwolenie, obozem niepodległościowym Józefa Piłsudskiego, Polskim Skarbem Wojskowym, Naczelnym Komitetem Narodowym, Departamentem Wojskowym NKN, Polską Organizacją Wojskową, gdzie pełniła odpowiedzialne funkcje 1918 Radlińska w Warszawie na krótko podejmuje pracę w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego 1919 Uczestniczy w Sejmie Nauczycielskim 1920 - 1921 Bierze udział w wojnie polsko-rosyjskiej jako oficer oświatowy do spraw walki z analfabetyzmem 1919 - 1929 Współpracuje z ruchem ludowym, współorganizuje Instytut Oświaty i Kultury im. S. Staszica, prowadzi Dział Oświaty Centralnego Związku Kółek Rolniczych, wspiera akcje oświaty pozaszkolnej Związku Młodzieży Wiejskiej RP "Wici", redaguje "Rocznik Pedagogiczny" 1922 W Warszawie zaczyna swą działalność dydaktyczno-oświatową w Wolnej Wszechnicy Polskiej 1925 Tworzy Studium Pracy Społeczno - Oświatowej przy Wydziale Pedagogicznym WWP. "Staszic jako działacz społeczny" jest rozprawą, która prowadzi do jej habilitacji 1927 Uzyskuje tytuł profesora nadzwyczajnego historii i organizacji oświaty pozaszkolnej 1929 Ma miejsce publikacja dzieła pt.: "Książka wśród ludzi" 1929 - 1939 W tych latach pełniła następujące funkcje: była prodziekanem WWP, dziekanem Wydziału Pedagogicznego, kierownikiem biblioteki, delegatem do Senatu WWP, członkiem Towarzystwa Oświaty Demokratycznej "Nowe Tory" 1935 Wydaje książkę pt.: "Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego", gdzie znaleźć można podstawy koncepcji pedagogiki społecznej. Staje się posiadaczką Złotego Wawrzynu Akademickiego Polskiej Akademii Literatury 1937 Ukazuje się jej praca pt.: "Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych" będąca owocem kilkuletnich badań nad uwarunkowaniami wychowania. Jest to efekt współpracy Radlińskiej ze swoimi uczniami 1938 Jest uczestnikiem obrad I Ogólnopolskiego Kongresu Dziecka 1939 Podczas okupacji zostaje poważnie ranna. Cały jej dorobek, w tym materiały naukowe ulegają spaleniu. Przebywa w klasztorze Sióstr Urszulanek SJK na warszawskim Powiślu, gdzie mając schronienie prowadzi tajne nauczanie. Dodatkowo była cały czas aktywna oświatowo i politycznie. Współpracowała m.in. z Armią Krajową, pisała poradniki, odezwy i programy społeczne 1942 - 1944 Uczestniczy w tajnym nauczaniu WWP. Jej miejscem zamieszkania stają się Skierniewice 1945 W Łodzi uruchamia Zakład Pedagogiki Społecznej w nowo powstałym Uniwersytecie Łódzkim, gdzie jej współpracownikami są tacy znani działacze jak: Ryszard Wroczyński, Aleksander Kamiński, Irena Lepalczyk 1946 Tworzy Polski Instytut Służby Społecznej przemianowany w 1948 roku w Polskie Towarzystwo Studiów Społecznych. Na zlecenie Ministerstwa Oświaty organizuje Wydział Społeczny Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego w Łodzi 1945 - 1952 Publikacje takich dzieł jak: "Oświata dorosłych", "Badania regionalne dziejów pracy społecznej i oświatowej", "Egzamin z pedagogiki społecznej", "Technika pierwszej pracy badawczej" 1947 Uzyskuje tytuł profesora zwyczajnego pedagogiki społecznej 1950 Zostaje odsunięta od pracy dydaktycznej w Uniwersytecie w Łodzi a jej prace trafiają na listę druków przeznaczonych na przemiał 1952 Ma miejsce zamknięcie Katedry Pedagogiki Społecznej Uniwersytetu Łódzkiego 10 Października 1954 Helena Radlińska umiera w Łodzi przeżywszy 75 lat. Zostaje pochowana w Warszawie na Powązkach

Koncepcja pedagogiki społecznej według Heleny Radlińskiej.

Koncepcja pedagogiki społecznej Heleny Radlińskiej jest koncepcją specyficzną. Przyjmuje ona dość szeroki sposób rozumienia świata społecznego. Jej poglądy w tym względzie są wypadkową wielu ówczesnych teorii społecznych, odnoszących się do życia społecznego, teorii przyjmowanych na gruncie filozofii społecznej, socjologii, czy też przyjmowanych w ówczesnej odradzającej się polskiej polityce społecznej. Można powiedzieć, że ostatecznie koncepcja pedagogiki społecznej Heleny Radlińskiej jest wysoce humanistyczna i personalistyczna, gdyż w centrum jej koncepcji znajduje się człowiek i troska o rozbudzenie jego twórczej aktywności społecznej.

Helena Radlińska jako patron

• Szkoła Podstawowa nr 192 w Łodzi

Ważniejsze prace

1. Helena Radlińska, Kto to był Mickiewicz?, Warszawa 1897
2. Podstawy wychowania narodowego w oprac. Helena Radlińska W: Księga pamiątkowa II Polskiego Kongresu Pedagogicznego odbytego w dniach 1 i 2 listopada 1909 we Lwowie /oprac. Jan Kornecki, Lwów 1910
3. Helena Radlińska, Na ziemi polskiej przed wielu laty, Warszawa 1911
4. Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja pod red. Heleny Radlińskiej, Kraków 1913
5. Helena Radlińska, Jak prowadzić biblioteki wędrowne: wskazówki i przykłady, Toruń 1922
6. Helena Radlińska, Książka wśród ludzi, Warszawa 1934
7. Helena Radlińska, Służba społeczna pielęgniarki, Warszawa 1935
8. Helena Radlińska, Stosunek wychowawczy do środowiska społecznego: szkice z pedagogiki społecznej, Warszawa 1935
9. Społeczne przyczyny, Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych pod red. Heleny Radlińskiej, Warszawa 1935
10. Helena Radlińska, Oświata dorosłych: zagadnienia – dzieje – formy – pracownicy – organizacja, Warszawa 1947
11. Helena Radlińska, Egzamin z pedagogiki społecznej: przegląd treści wykładów, Łódź 1951
12. Helena Radlińska, Pisma pedagogiczne T. 1-3, Wrocław 1961