Stefan Zbigniew Różycki (ur. 8 stycznia 1906 w Konstantynówce koło Doniecka, zm. 16 września 1988 w Warszawie) – polski geolog i geograf, najbardziej znany ze swoich badań z zakresu geologii okresów jury i czwartorzędu.

Życiorys

Okres przedwojenny

W dzieciństwie podróżował z rodzicami po Wołyniu, Krymie i Kaukazie. Uczęszczał do szkół średnich w Charkowie, Dniepropietrowsku (ówczesnym Jekaterynosławiu), Gimnazjum i Liceum im. Stefana Batorego w Warszawie i im. Henryka Sienkiewicza w Częstochowie, gdzie uzyskał maturę w 1925. W tym samym roku rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie wybrał geologię i geografię pod kierunkiem profesorów Jana Lewińskiego i Romana Kozłowskiego. Od 1927 asystent w Zakładzie Geologii i Paleontologii UW. W 1931 uzyskał stopień doktora filozofii w zakresie geologii i geografii fizycznej na podstawie pracy "Interglacjał Żoliborski" o pierwszym na Niżu Środkowoeuropejskim rozpoznanym stanowisku osadów interglacjalnych nie przykrytych glinami zwałowymi młodszych zlodowaceń. Już w czasie studiów podjął współpracę z Państwowym Instytutem Geologicznym. Wykonywał tam mapę geologiczną w skali 1: 100 000, arkusz Żarki. Jako asystent prof.J.Lewińskiego uczestniczył w pracach związanych z kanalizacją Warszawy.

Obowiązkową służbę wojskową odbył w Szkole Podchorążych Saperów w Modlinie w latach 1932-1933, po czym powrócił do Zakładu Geologii UW. W 1934 r. uczestniczył w polskiej wyprawie polarnej na Spitsbergen. Na pamiątkę jego udziału w ekspedycji jeden ze szpicbergeńskich lodowców nazwany został Lodowcem Różyckiego (współrzędne geograficzne 77°22'N 15°54'E). Od 1937 zatrudniony w Państwowym Instytucie Geologicznym) jako starszy geolog. Poszukiwał rud żelaza w Radomskiem i badał północne obrzeżenie Gór Świętokrzyskich.

Lata wojenne

We wrześniu 1939 brał udział w obronie Modlina. W czasie okupacji zaangażowany w działalność podziemną w AK. Na polecenie władz konspiracyjnych pracował w byłym Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie. Opracowywał mapy do celów wojskowych. Od 1943 kierował komórką przy "Szefostwie Służby Geograficznej" Komendy Głównej AK (kryptonim "Schronisko") i awansował do stopnia porucznika. Współpracował też konspiracyjnie z grupą architektów i urbanistów i z nimi przygotowywał plany rozwoju i rozbudowy Warszawy. W okresie powstania warszawskiego uczestniczył w skutecznym zabezpieczeniu zbiorów naukowych Państwowego Instytutu Geologicznego. Po powstaniu ucieka z transportu do Pruszkowa i przez Piaseczno wraca do Warszawy.

Okres powojenny

Jako jeden z pierwszych przybyłych do stolicy po jej opuszczeniu przez wojska niemieckie przystępuje do zabezpieczenia majątku Państwowego Instytutu Geologicznego na stanowisku jego tymczasowego kierownika. Od 1 lutego 1945 do 1946 był kierownikiem Pracowni Fizjografii Urbanistycznej przy Wydziale Urbanistycznym w Biurze Odbudowy Stolicy. W 1945 otrzymał Brązowy Krzyż Zasługi za udział w szybkim uruchomieniu wodociągów warszawskich.

Habilitował się w 1945 na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego pracą "Baton, kelowej i oksford Jury Krakowsko-Częstochowskiej", a w 1946 został profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Warszawskiego i objął Katedrę Geografii Fizycznej na UW. W latach 1948-1951 pełnił obowiązki prodziekana Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego UW, a w okresie 1949-1950 był zastępcą dziekana tego wydziału.

Od 1951 sprawował funkcję organizatora Ośrodka Szkolenia Geologów, którego prace doprowadziły do utworzenia Wydziału Geologii na UW w 1952. W tym roku objął pierwszą na świecie Katedrę Geologii Czwartorzędu i kierował nią do jej likwidacji w 1962 r. Następnie objął kierownictwo Zakładu Geologii Czwartorzędu na Wydziale Geologii UW. W 1952 otrzymał Nagrodę Państwową II Stopnia za pracę Górny dogger i dolny malm Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Od października 1953 przez dwa lata sprawował funkcję dyrektora Instytutu Geologicznego Centralnego Urzędu Geologii (poprzednio Państwowego Instytutu Geologicznego), nie przerywając pracy na Uniwersytecie Warszawskim. Przeprowadził jego reorganizację i opracował nowy program prac badawczo-poszukiwawczych, zwłaszcza dla Niżu Polskiego.

W 1954 objął kierownictwo stworzonej przez siebie Pracowni Geologii Czwartorzędu w Instytucie Nauk Geologicznych PAN i uzyskał nominację na profesora zwyczajnego. W 1964 został przewodniczącym powołanego z jego inicjatywy Komitetu Badań Czwartorzędu PAN.

Uczestnik licznych wypraw naukowych, m.in. do Chin i Wietnamu (1957, 1965) i Indii (1967). W 1958 brał udział w pierwszej powojennej polskiej wyprawie na Spitsbergen a w latach 1958/1959 stanął na czele polskiej grupy w czasie ekspedycji radzieckiej na Antarktykę. Brał udział w przejęciu przez Polskę byłej radzieckiej stacji badawczej "Oazis" w Oazie Bungera i nadaniu jej imienia Antoniego Bolesława Dobrowolskiego. W szczególności przypadł mu w udziale zaszczyt podniesienia polskiej flagi nad stacją. W 1970 został zaproszony do francuskiej ekspedycji na Saharę w poszukiwaniu śladów staropaleozoicznego zlodowacenia kontynentalnego.

W okresie 1971-1975 kierował utworzonym przy Wydziale Geologii UW Zespołem Naukowym Centralnej Magistrali Kolejowej (CMK), który przygotował w szczególności dokumentację linii dla odcinka Zawiercie-Grodzisk Mazowiecki oraz nie zrealizowanej części na północ od Warszawy.

Po przejściu na emeryturę w 1977 pracował nad historią geologii w Warszawie oraz nad występowaniem i genezą utworów lessowych na świecie.

Był autorem wielu opracowań popularnonaukowych. W szczególności wydał w 1979 książkę pt. "Geolog detektywem - Na tropie ludzi, kultur i sztuki", w której przedstawił swoją hipotezę dotyczącą losów Atlantydy. Opierając się na wynikach badań archeologicznych, sugerował istnienie zniszczonego przez trzęsienie Ziemi wielkiego "mocarstwa kamiennego", rozciągającego się od Wysp Brytyjskich po Maroko i Algerię.

Był promotorem blisko 200 prac magisterskich oraz 26 rozpraw doktorskich oraz redaktorem naczelnym czasopism "Quaternary Studies in Poland" i "Studia Geologica Polonica".

Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 15, rząd 2 k. Bramy św. Honoraty).

Członkostwo w organizacjach naukowych i wyróżnienia

Od 1952 członek korespondent Polskiej Akademii Nauk, po wchłonięciu przez nią Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, którego był wieloletnim członkiem. Od 1965 r. członek rzeczywisty PAN. W latach 1954-1957 był członkiem ówczesnej Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej do spraw rozwoju kadr naukowych.

Aktywnie działał w wielu organizacjach naukowych, w szczególności INQUA (International Association on Quaternary Research) w kongresach której w Madrycie (1957), Warszawie (1961), Denver (1965) i Paryżu (1969) odgrywał ważną rolą organizacyjną i naukową. Działał także w TUP (Towarzystwie Urbanistów Polskich) i PTG (Polskim Towarzystwie Geologicznym). W latach 1961-1964 był prezesem Polskiego Stowarzyszenia Filmu Naukowego.

Wyróżniony wieloma odznaczeniami krajowymi i zagranicznymi w tym Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (za zasługi dla rozwoju nauki w 1988), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (za organizację wypraw naukowych Międzynarodowego Roku Geofizycznego w 1962), Orderem Sztandaru Pracy II klasy, brązowym Krzyżem Zasługi (1945), Wietnamskim Orderem Pracy I klasy oraz Medalem Mikołaja Kopernika Polskiej Akademii Nauk. Laureat Nagrody Państwowej I i II stopnia oraz nagrody Fundacji Alfreda Jurzykowskiego. Za prace w zespole naukowym CMK wyróżniony Medalem Budowniczego Centralnej Magistrali Kolejowej.

Życie prywatne

Syn Romana i Reginy z domu Rogozińskiej, ciotecznej siostry podróżnika Stefana Szolc-Rogozińskiego. Żona Wiesława Różycka, córka Barbara.

Wybrane publikacje

• (1929) Dwa profile geologiczne przez Warszawę. (Sprawozdania Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, 22) [wraz z J.Lewińskim]
• (1935-1938) Arktyka (Wielka Encyklopedia Powszechna, z.56, 78, 101, 102, Trzaska, Ewert i Michalski, Warszawa)
• (1937) Geologia Warszawy Mapy geologiczne: A-na powierzchni; B- na głębokości 5 m; C- na głębokości 10 m; mapa górnej powierzchni iłów poznańskich; dawne glinianki i stawy Warszawy, 4 profile geologiczne przez Warszawę [wraz z Z.Sujkowskim]. (Zarząd Miasta Stołecznego Warszawy)
• (1953) Górny dogger i dolny malm Jury Krakowsko-Częstochowskiej (Prace Instytutu Geologicznego, 17)
• (1959) Wśród lodów i skał. Ze wspomnień uczestnika polskiej wyprawy polarnej na Ziemię Torella (Spitsbergen 1934 r.) (Sport i Turystyka, Warszawa).
• (1959) Geology of the north− western part of Torell Land, Vestspitsbergen, Studia Geologica Polonica, vol.2, p. 1-98.
• (1967, wyd. II 1972) Plejstocen Polski środkowej na tle przeszłości w górnym trzeciorzędzie (PWN, Warszawa)
• (1978) Od "Mocht" do syntezy stratygrafii pleistocenu Polski, Roczniki Polskiego Towarzystwa Geologicznego, tom. 48 (3-4), s.445-478.
• (1979) Geolog detektywem. Na tropach ludzi, kultur i sztuki. (Wiedza Powszechna, Warszawa)
• (1985) Jak powstawał mój warsztat naukowy?, Życie Szkoły Wyższej, 57-71, Warszawa.
• (1986) Structures pseudopériglaciaires au Sahara Central, Biuletyn peryglacjalny (Biul. peryglac.), no.30, pp. 125-126. (razem z Anna Dylikową).
• (1988) Pyłowe utwory typu lessowego na świecie – ich występowanie i geneza (Studia Geol.Polon, 85, Warszawa)
• (1991) Less and less-like deposits. Evolution of views on the genesis of loess. Classical loess provinces. Loess of the warm zone (Ossolineum, Wrocław)
• (2002) 200 lat dziejów nauk geologicznych w Warszawie (Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki, nr 1-2/2002)
• (2006) Dzieje Warszawy widziane okiem geologa (Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, nr 419)