Zbigniew Uniłowski (ur. 1 maja 1909 w Warszawie, zm. 12 listopada 1937 tamże) – polski prozaik.

Urodził się w Warszawie. Jego rodzicami byli Władysław Uniłowski i Jadwiga z Ciechońskich – rodzina drobnomieszczańska. Po śmierci obojga rodziców (matka zmarła na gruźlicę, a ojciec popełnił samobójstwo), jako kilkunastoletni chłopiec, zamieszkał u ciotki, biednej szwaczki mieszkającej na Powiślu. Z powodów materialnych, nie ukończywszy nauki gimnazjalnej, zmuszony został podjąć pracę zarobkowo m.in. w charakterze pomocnika murarskiego, roznosiciela paczek u krawca czy pikolaka w warszawskiej restauracji "Astoria". Tu w 1926 roku wypatrzył go Karol Szymanowski. Kompozytora zadziwiła postać pikolaka, który zaczytywał się w książce Josepha Conrada. Pomoc finansowa Szymanowskiego umożliwiła Uniłowskiemu samokształcenie, ułatwiła kontakty literackie, a przede wszystkim umożliwiła częste pobyty w Zakopanem, co było zalecane ze względu na gruźlicę przyszłego pisarza.

Lata 1927–1930 spędził Uniłowski głównie w Zakopanem, czasami przebywając w Warszawie. W czasie pobytu pod Tatrami napisał pierwsze, publikowane m.in. w Kwadrydze utwory – opowiadania zebrane później w tomie Człowiek w oknie. Rozpoczął również pisanie swojego opus magnum – nigdy nieukończonej powieści Dwadzieścia lat życia. Pobyt w Zakopanem był również okazją do poznania wielu osobistości ówczesnego życia literackiego. Uniłowski spotykał się m.in. z Stanisławem Ignacym Witkiewiczem, Jarosławem Iwaszkiewiczem i Michałem Choromańskim.

W 1930 powrócił do Warszawy. Obracał się głównie w środowisku grupy poetyckiej Kwadryga, z którą współpracował już od roku. Okres ten przedstawił w powieści obyczajowej z kluczem Wspólny pokój (wyd. w 1933). Wydanie Wspólnego pokoju stało się podłożem skandalu towarzyskiego w warszawskim środowisku literackim, a powieść została zarekwirowana ze względów cenzuralnych. Interwencja władz oraz spore zainteresowanie krytyków literackich zyskały młodemu autorowi sporą sławę.

W stolicy przebywał do roku 1934, wyjeżdżając na krótko w 1931, kiedy został powołany do odbycia służby wojskowej we Włodawie. W wojsku nie przebywał długo, co zawdzięcza pomocy wpływowych protektorów. Rosnąca pozycja literacka umożliwiła pisarzowi wyjazd na stypendium MSZ do Brazylii. W czasie pobytu tam opublikował Dzień rekruta, opowiadanie powstałe w oparciu o przeżycia ze służby wojskowej. Utwór ten był przyczyną kolejnego skandalu, a autor został oskarżony o postawę antypaństwową. W związku z tym został zmuszony do skrócenia podróży i powrócił do Polski w lipcu 1935, przywożąc ze sobą dwie nowe powieści – Żyto w dżungli i Pamiętnik morski.

W tym samym roku ożenił się z Marią Lilpop, córką Franciszka Lilpopa. Dzięki temu małżeństwu pisarz, który zawsze był w trudnej sytuacji materialnej, zyskał stabilizację materialną i życiową. Dwa lata później urodził się im syn. W tym czasie Uniłowski intensywnie pracował nad Dwudziestoma latami życia, których pierwszy tom ukazał się w 1937 roku.

Autor Wspólnego pokoju nie cieszył się długo szczęściem rodzinnym. Zmarł nagle na zapalenie opon mózgowych 12 listopada 1937 roku w Warszawie.

Twórczość

Twórczość Zbigniewa Uniłowskiego, choć niezbyt obszerna i ograniczona tylko do prozy, jest bardzo różnorodna. Pierwsze opowiadania, które można by nazwać opowiadaniami grozy, podejmują problemu psychopatologiczne znane z twórczości Edgara Allana Poego czy Stefana Grabińskiego. Innym typem twórczości są groteski – krótkie utwory parodystyczne. Oba typy opowiadań zostały później opublikowane w Człowieku w oknie.

Pierwszą powieścią Uniłowskiego był Wspólny pokój. Powieść ta została oparta na motywach autobiograficznych, zawierała również wiele odniesień do postaci ówczesnego życia literackiego. Naturalizm, wulgaryzmy w warstwie językowej, niekorzystne przedstawienie literatów – to wszystko stało się przyczyną skandalu. Nie bez znaczenia było również przesłanie powieści – diagnoza powojennego pokolenia jako znudzonego i bezideowego, a ówczesnej literatury – jako bezwartościowej i zakłamanej, uciekającej od prawdziwych problemów. Wrażenie potęgował wspomniany już naturalizm wymieszany z elementami groteskowymi. Powieść ta została zekranizowana przez W. J. Hasa w 1960.

Kolejnym ważnym elementem twórczości pisarza było opowiadanie Dzień rekruta. W opowiadaniu tym również zostały wykorzystane elementy autobiograficzne, co jest jedną ze stałych cech twórczości Uniłowskiego. Główny bohater, młody rekrut, jest uosobieniem ofermizmu i nieprzystosowania do służby wojskowej. Pochodzący z warstw inteligenckich i cierpiący na gruźlicę, czuje się kompletnie nieprzydatny do służby wojskowej. Staje się za to pretekstem do pokazania bezmyślności i okrucieństwa swoich przełożonych, którzy zmuszają go do wykonywania wielu bezsensownych i często sprzecznych rozkazów. Postacie oficerów przedstawione są w groteskowy, często jednostronny sposób, ale fabuła skupiona jest na narratorze i właściwie nie pojawiają się w niej inni żołnierze. Wymowa dzieła, krytykująca ówczesną armię i w gruncie rzeczy bardzo pacyfistyczna, była powodem ataków na pisarza, głównie ze stron rządowych i konserwatywnej publicystyki, jednak zjednała mu również wielu zwolenników.

W czasie swojej podróży po Brazylii Uniłowski napisał dwie powieści, które bywają również określane jako reportaże. Żyto w dżungli i Pamiętnik morski zrywają z dotychczasową konwencją literatury podróżniczej. Autor opisuje bezbrzeżną nudę tych podróży, trudy z nią związane i zawód brzydotą krajobrazu. Wskutek tego zajmuje się obserwacjami socjologicznymi – w Życie w dżungli opisuje stosunki wśród polskiej emigracji w Brazylii – oraz psychologicznymi, czyli doznaniom w czasie podróży morskiej.

Ostatnią powieścią wydaną przez Uniłowskiego było Dwadzieścia lat życia, a raczej pierwszy tom tej powieści. Prace nad nią przerwała śmierć autora, drugi tom nie wyszedł poza stadium planu i krótkich notatek. Nad utworem tym pracował już od roku 1930, kiedy to pisał w liście do Karola Szymanowskiego, że powieść [...] jest już skończona. Pierwszy tom został wydany w roku 1937, widać więc, jak wiele pracy włożył w nią autor i ile przemyśleń wymagała. Powieść ta oparta jest w znacznym stopniu na dzieciństwie autora, jednak ze względu na opisywane środowisko lumpenproletariatu, może być również odczytywana jako powieść środowiskowa.

Zbigniew Uniłowski był również autorem kilku reportaży prasowych.

Dzieła

• Wspólny pokój. Powieść, Warszawa 1932.
• Człowiek w oknie, Warszawa 1933.
• Dzień rekruta, "Wiadomości Literackie", nr 46, 1934.
• Żyto w dżungli, Warszawa 1936.
• Pamiętnik morski, Warszawa 1937.
• Dwadzieścia lat życia, t.1., Warszawa 1937.